ህገ-መንግስታዊ መሰረቱ

የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት የገጠር መሬት ባለይዞታነትን መብት መሰረት በማድረግ አጅግ በርካታ ለሆኑ የንብረት መሰረታዊ መብቶች እውቅና የሰጠ ነው ፡፡ በአገራችን ለአመታት የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀምን መሰረት በማድረግ እዚህም እዚያም ይነሱና ለግጭት መንስኤ በመሆን ዜጎች እርስ በርሳቸው ደም እንዲቃቡ ያደርጉ የነበሩትን ችግሮች በሚቀርፍ መንገድ መልስ የሰጠና በህዝብ ይሁንታ ያገኘ የፖሎቲካና የህግ ሰነድም ነው፡፡ የገጠር መሬትን መሰረት በማድረግ የተደነገጉትን ህገ-መንግስታዊ ድንጋጌዎችን በዝርዝር ሰናይ የህገ-መንግስቱ አንቀፅ 40(1) የግለ ንብረትን በማሰመልከት ዜጎች የግል ንብረት ባለቤትነት መብታቸው እንደሚከበርላቸውና ይህ መብት ሊገድብ የሚችለው ለህዝብ ጥቅም ሲባል ብቻ እንደሆነ ይደነግጋል፡፡ ስለሆነም ግለሰቦች በዚህ ግል ንብረት የመያዝና የመጠቀም መብት እንዳላቸው አፅንኦት በመስጠት የሌላን ዜጋ መብት እስካልተቃረኑ ድረስ የግል ንብረታቸውን ማለትም በመሬት ላይ የገነቡትን ወይም በጉልበታቸውና በገንዘባቸው የፈሩትን የመሸጥ፣ የማውረስ፣ ወይም በሌላ መንገድ ማስተላለፍ እንደሚችሉም ይደነግጋል፡፡ ከዚህ መገንዘብ የሚቻለው ዜጎች ንብረት የማፍራትና ከግዜ ወደ ግዜ በሚያሳዩት እድገት ተጠቃሚ የመሆን ዋስትና ያላቸው መሆኑን ተገንዝበው አገሪቱ ለተያያዘችው ፊጣንና ዘላቂ ልማት ሳይታክቱ እንዲሰሩ የሚያደርግ መሆኑን ነው፡፡ ይህ ህገ-መንግስታዊ የገጠር መሬት ባለይዞታነት መብት አርሶ አደሮች ከፊል አርብቶ አደሮችና አርብቶ አደሮች በየደረጃው የልማቱ ተጠቃሚ የመሆንን ስትራተጂ እውን ለማድረግ የሚያስችል የማአዝን ድንጋይ ነው፡፡ ቀጥሎ ያለው ድንገጌ ስለ ግለሰቦች፣ ቡዱኖችና የተለያዩ ማህበረ-ሰቦች በጋራ የንብረት ባለቤት ስለሚሆኑበትና እነዚህ በጉልበታቸው፣ በመፍጠር ችሎታቸው ወይም በካፒታላቸው ያፈሩት ተጨባጭነት ያለው ወይም ተጨባጭነት የሌለው ግን ደግም በገንዘብ ሊተመን የሚችል ዋጋ ያለው ንብረት ባለቤት መሆን እንደሚችሉ የሚደነግግ ሲሆን ከአንቀፅ 40 (2) መገንዘብ የሚቻለው የንብረት ባለቤትነት እንዴት እንደሚገኝ የሚደነግግ  መሆኑ ነው፡፡ ከመሬት ባለቤትነት መብት አንፃር የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት በሽግግር መንግስቱ ወቅት የግል ሃብት መሆን አለበት በሚሉ ወገኖችና የመንግስት እጅ መሆን አለበት በሚሉ ወገኖች መካከል የነበረውን የደራ ክርክር መቋጫ እንዲያገኝ በሚያስችል መልኩ “የገጠርም ሆነ የከተማ መሬትና የተፈጥሮ ሃብት ባለቤትነት መብት የመንግስትና የህዝብ ብቻ ነው፡፡ መሬት የማይሸጥ የማይለወጥ የኢትዮጵያ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች የጋራ ንብረት ነው” በማለት የደነገገ በመሆኑ ለክርክሩ እልባት ሰጥቷል ብቻ ሳይሆን ከዚህ ባለፈም አሁን አገራችን እየተከተለችው ያለውን የልማት ፖሊሲና ስትራተጂ የገጠር መሬት በግል ሃብትነት በተያዘበት ኢኮኖምያዊ ማህበረ ሰብ ሊተገበር የማይቻል መሆኑ አሁን ያለንበት ሁኔታ በራሱ የሚያረጋግጠው ሐቅ ነው፡፡ ለዚህም በዋና ምክንያትነት ሊጠቀስ የሚችለው መሬት በግል ሃብትነት ይያዝ ቢባል ሰፊው አርሶ አደር ያለችውን መሬት እየሸጠ መሬት በጥቂት ባለሃብቶች እጅ እንዲገባ በማድረግ አርሶ አደሩና ሌላው የህበረተሰብ ክፍል የቀረችውን ጉልበቱ በርካሽ እየሸጠ ወደ ከፍ ድህነት እንዲገባ ከሚያደርገው በቀር ለስፊው አርሶ አደር ከፊል አርበቶ አደርና አርበቶ አደር  የሚፈይደው ነገር አለመኖሩ ነው፡፡ እንደዚህ ያለ የልማት ዋስትና ያጣ አርሶ አደር ሆነ ሌላ የህብረተሰብ ክፍል ይዞ ፈጣንና ተከታታይነት ያለው ዘላቂ ልማትም ሆነ የምግብ ዋስትና ማረጋገጥ ፈፅሞ ሊታሰብ የሚችል አይደለም፡፡ በሌላም በኩል መንግስት ለሚያከሂደው ኢንቨስትመት መሬት ከአርሶ አደሩ እየገዛ ያከናውን ቢባልም መንግስት በግብርና በተለያዩ መንገዶች ያገኛትን ጥሪት አሟጦ ለልማት በማዋል ፈንታ በመሬት ግዠና ሽያጭ ገንዘቡ እንዲታጠር በማድረግ ኢንቨትመንትን የሚያቀጭጭ ሁኔታ ስለሚፈጥር ተመራጭ ኣይደለም ብቻ ሳይሆን የተሳሳተ የፖሊሲ አቅጣጫን ተከትሎ አገሪቱ በልማት፣ መልካም አስተዳደርና ዲሞክራሲ እጦት ወደ ባሰ ያለመረጋጋትና ስርዓት አልባነት እንድታመራ የሚያደርግ ፀረ-ሰላም አቅጣጫም ነው፡፡

ኢትዮጵያ የብዙ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች አገር እንደመሆኗ መጠን የህዝቦቿ ኣኗኗርም የተለያየ ነው፡፡ ይህን የህዝቦቿ ብዝሀነት (divesity) ለማስተናገድ የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት አንቀፅ 40(5) “የኢትዮጵያ ዘላኖች ለግጦሽ ሆነ ለእርሻ የሚጠቀሙበት መሬት በነፃ የማግኘት የመጠቀምና ከመሬታቸው ያለመፈናቀል መብት አላቸው ዝርዝር አፈፃፀሙ በህግ ይወሰናል” ሲል ይደነግጋል፡፡ ከዚህ መገንዘብ የሚቻለው ህገ-መንግስቱ በልማት ወደ ኋላ የቀሩ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች ከአኗኗራቸው ጋር የሚሰማማ የመሬት አስተዳደር በመከተል የልማቱ ተሳታፊና ተጠቃሚ የሚሆኑበትን ሁኔታ የሚያመቻች መሆኑ ነው፡፡ ይህ ደግሞ በአርሶ አደርነት ቋሚ ቦታ ኑሯቸው የመሰረተ ልማት ተጠቃሚዎች እንዲሆኑ በማስቻልና  በጋማ ከብት ዘመናዊ እርባታ ዘርፍ  ስፊና ዘመናዊ የእንሰሳ እርሻ ልማት በመፍጠር አርብቶ አደሮቹ የልማቱ ተሳታፊና በየደርጃቸው ተጠቃሚ የሚሆኑበትን ሁኔታ ስለሚፈጥር ለገጠር ልማት ሰተራተጂው ግብ መምታት የበኩሉን አስተዋፅኦ ያበረክታል ብቻ ሳይሆን ዜጎች በፌደራሊዝም ስርዓት ማዕቀፍ በዘላቂነት አበረው አንዲኖሩ የሚያደርግም ነው ፡፡ በኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት የመሬት ባለይዞታነት የሚገኘው በሁለት መንገድ እንደሆነና ይሄውም በነፃ ወይም በክፍያ ሊሆን እንደሚችል ይደነግጋል፡፡  ስለዚህ ጠቅላል ባለ መልኩ ሲታይ የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት የገጠር መሬት የህዝብና የመንግስት እንዲሆን ማድረጉ ሰፊው አርሶ አደር፤ ከፊል አርብቶ አደር፤ አርብቶ አደርና በእርሻ ኢንቨስትመንት የሚሰማሩ ባለ ሃብቶች የገጠር መሬት በነፃ ወይም በክፍያ በማገኘት የባለይዞታነት መብት እንደሚያገኙና መንግስት የህዝብ ወኪል እንደመሆኑ መጠን መሬትን በህዝብ ስም እንዲያስተደደር የሚያስችለው ነው:: አሁን ባለው የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም መሬት የማይሸጥና የማይለወጥ የህዝብ ንብረት ሆኖ አንድ የገጠር መሬት ባለ ይዞታ አዋጅ ቁጥር 455/97 እና ደንብ ቁጥር 135/99 በሚደነግጉት መስረት በቅድሚያ ተመጣጣኝ ከሳ ተከፍሎት ብቻ ሊለቅ እንደሚችል ከዚህ ውጭ ግን በህጋዊ መንገድ ያገኘውን የገጠር መሬት የማልማትና በፍሬው ተጠቃሚ የመሆን መብቱ  በህገ መንግስቱና ይህን መሰረት በማድረግ በወጡ ሌሎች ህጎች የተረጋገጠ መብት ነው፡፡ ይህ ህገ-መንግስታዊ የገጠር መሬት ባለይዞታነት መብት የኢትዮጵያ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች ዘላቂ ሰላም በማምጣት አንድ የኢኮኖሚ ማህበረሰብ የመፍጠርን አላማ መሰረት በማድረግ በህዝብ ይሁንታ ላይ የተመሰረተ በመሆኑ ሰፊውን አርሶ አደር ፣ ከፊል አርብቶ አደርና አርብቶ አደርን በየደረጃው ከድህነትና ኋላቀርነት ተላቆ የልማቱ ተጠቃሚ እንዲሆን በማስቻል  ያለ ህገ-መንግስታዊ መርህ ነው፡፡

ከአዋጅ ቁጥር 456/97 አንፃር፡-

የአዋጁ አላማዎች

የገጠርን መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም መሰረት በማድረግ የወጣው አዋጅ ቁጥር 456/97 የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስትና ይህን መሰረት በማድረግ የወጡ የኢኮኖሚ ልማት ፖሊሲዎችና ስትራተጂዎች ተግባረዊ ለማድረግ በሚያስችል መልኩ የወጣ ህግ ነው:: ከአዋጁ መግብያ መረዳት የሚቻለውም በርካታ የገጠር ልማት አላማዎችን የያዘ መሆኑ ነው፡፡

vዘላቂ ልማት (sustainable development)

የገጠር መሬት አስተዳደርንና አጠቃቀም አዋጅ ቁጥር 456/97 በመግብያው ላይ፡-

በተለያዩ የሃገሪቱ የስነ-ምህዳር ቀጠናዎች ላይ ተመስርቶ ዘላቂ የገጠር መሬት አጠቃቀም እቅድ በማውጣትና በመተግበር የተፈጥሮ ሀብቶችን በዘላቂ በመጠቀምና በልማት ለመጪው ትውልድ ማስተላለፍ በማስፈለጉ ነው፡፡ ሲል ይገልፃል

የዚህ አዋጅ መግብያ መሰረተ ሓሳብ የተባበሩት መንግስታት የአካባቢ ጥበቃና ልማት ኮሚሽን “sustainable development” ለሚለው ሐረግ ከሰጠው ትርጉም

“Development that meets the needs of the present with out compromising the ability of the future generation to meet their own needs.”

ጋር የሚሰማማ ከመሆኑም በላይ ዘላቂ ልማት ማረጋገጥ የአሁኑና የወደፊቱን ትውልድ ፍላጎት አጣጥሞ አሁን ያለውን ንፁህ ውሃ፣ አየር፣ አፈር፣ እፅዋት በአጠቃላይ በአላማቸን የሰው ልጅ በሂወት ለመኖር አስፈላጊ የሆኑትን ነገሮች በሚገባ ይዘን ስርዓት ባለው አስተዳደርና አጠቃቀም ተገልግለንባቸው ከትውልድ ትውልድ የማስተላለፍ ግዴታ የአሁኑ ትውልድ ግዴታ መሆኑን መገንዘብ የሚጠይቅ ነው:: ይህ አለማቀፋዊ የልማት መርህ  በአሁኑ ትውልድ ላይ  ከፍተኛ ተጠያቂነትን የሚያሰከትል የዘላቂ ልማት መርህ ነው፡፡

አለማችን ከዘላቂ ልማት አንፃር ያላት ገፅታ ምን ይመስላል? ብለን ያየን እንደሆነ የአሁኑ ትውልድ ያለውን ሃብት በሚገባ በመጠቀምና ዘላቂ ልማት በማረጋገጥ የመጪው ትውልድ የሂወት ተስፋ ሊሆን ይቅርና አሁን ያለው ትውልድ ራሱ ለከፍተኛ የአካባቢ ጥበቃ ችግር  ተጋልጦ የሚገኝ ነው፡፡ ለዚህም ሩቅ መሄድ ሳያስፈልግ ኢትዮጵያ ከ50 ዓመት በፊት የነበራት የአካበቢ ስነ-ምህዳርና አሁን ያለችበት ደረጃ ሲታይ በክፍተኛ ደረጃ የተመናመነ መሆኑ ለዚህ ዋቢ ነው፡፡ በመሆኑም የዘላቂ ልማት ፅንስ  ሀሳብ ታሳቢ የሚያደረገውን የአሁኑ ትውልድ የልማት ፍላጎት ሳይገታ ግን ደግሞ የመጪው ትውልድ የልማት ፍላጎት ሳይጎዳ ልማትን እንዲያፋጥን ከተፈለገ ለዚህ ተስማሚ የሆነ ቴክኖሎጂ መጠቀም የግድ የላል፡፡ ይህንን አባባል ከአገራችን የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም ጋር አያይዘን ስናየው አሁን ያለው አርሶ አደር፤ ከፊል አርበቶ አደርና አርብቶ አደር ይሁን ኢንቨስተር የገጠርን መሬት ለልማት ስራ በሚያውሉበት ግዜ ውሃው እንዳይደርቅ፣ አፈሩ እንዳይሸረሸርና ደኑ እንዳይጨፈጨፍ የውሃ ማቆር፣ የአፈር ጥበቃና ችግኝ ተከላ ስራን በተጓዳኝ ካላከናወነ አለማችን ካላት የተፈጥሮ ሃብት ውሰንነትና የህዝቧ ብዛት ከግዜ ወደ ግዜ እየጨመረ መምጣት ጋር ተያይዞ ሲታይ ለመጪው ትውልድ የልማት ፍላጎት የሚተርፍ ነገር ይቅርና አሁን ላልው ትውልድም ያለው የምግብ እጥረት እያየለ መጥቶ ለርሀብና የእርሰ በርስ ጦርነት መንስኤ በመሆን የሰው ልጅ መክፈል የማይገባውን የሚሊዮኖች ሂወት እንዲከፈል የሚጠይቅ ነው፡፡ በመሆኑም ከዚህ አደጋ ለመውጣት ኢትዮጵያ እየተከተከችው ያለውን የገጠር ልማት ስትራተጂ የማኣዝን ድንጋይ የሆነውን ዘላቂ ልማት ማረጋገጥ ፅንስ ሀሳብ በአዋጁ መግብያ እንደ አላማ መውሰዱ መንግስት ለነደፈው የልማት ስትራተጂ ተግባራዊንት የቱን ያህል ቁርጠኛ እንደሆነ የሚያሳይ በመሆኑ ከፍተኛ ትኩረት ተሰጥቶት መተግበር ያለበት ጊዜ የማይሰጥ ጉዳይ ነው፡፡ አዋጅ ቁጥር 456/97 ይህን የዘላቂ ልማት ፅንሰ-ሃብን እንደ አላማ ይዞ ሲታወጅ አርሶ አደሩ ከፊል አርብቶ አደርና አርብቶ አደሩም ሆነ ኢንቨስተሩ የተረጋገጠ ይዞታ (tenure security) እንዲያገኝ እና በተሰጠው መብት ተጠቅም መሬትን ሲያለማ ሊከተላቸው ስለሚገባ የመሬት አጠቃቀም ስርዓቶች የሚደንገግ በመሆኑ ኋላ በዚህ ርእሰ ጉዳይ የምናያቸው በርካታ ፋይዳዎች ያሉት ነው፡፡

አርሶ አደሩ በመሬት ላይ ያለውን የንብረት መብት ማጠናከር

ከአዋጁ መግብያ ለመረዳት እንደሚቻለው የንብረት መብት መነሻና መድረሻ በባህል ደንቦች ወይም መንግስት በሚያወጣቸው ህጎች እንደሚወሰን ነው፡፡ በኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህግ-መንግስትም ሆነ በአዋጅ ቁጥር 456/97 መሰረት አርሶ አደሩ፤ ከፊል አርበቶ አደሩና አርበቶ አደሩ በመሬት ላይ የሚኖራቸው መብት የይዞታ መብት ሲሆን በዚህ መሬት በሚያደርጉት ኢንቨትመንት ላይ ግን የባለቤትነት መብት እንደሚኖራቸው ነው፡፡ አርሶ አደሩ ከፊል አርብቶ አደሩና አርብቶ አደሩ በዚህ የልማት ዋነኛ መሳርያ በሆነው መሬት ያለቸው መብት የይዞታ መብት ሲሆን የዚህ መሬት ባለቤቶች የኢትዮጵያ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች ናቸው፡፡ ከዚህ መገንዘብ የሚቻለውም  በኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ- መንግስት መሰረት መሬት የማይሸጥ፣ የማይለወጥ የህዝብ ንብረት መሆኑ ነው፡፡ ይህ መሬት አይሸጥም አይለወጥም የሚለው ህገ-መንግሰታዊ መርህ በራሱ ግን የልማት ዋስትና እንዲያጡ የሚያደርጋቸው አይደለም፡፡ ለምን ቢባል ህገ-መንግሰቱና ሌሎች ህጎች ከባለቤትነት በመለሰ በንብረቱ የመገልገልና የፍሬው ተጠቃሚነት እስከተረጋገጡላቸው ድረስና በይዞታ መብቱ ላይ ችግር ሲፈጠር የሚተዳደሩበት ህግ እስካላቸው ድረስ የንብረቱ ባለቤት ሆኖ የተጠቃሚነት መብቱ ከተነጠቀበት የመሬት አስተዳደር ስርዓት (land tenure system) የበለጠ ነው:: የመብቱ ማጠንጠኛና ቋጠሮው ያለው እዚህ ላይ በመሆኑ የመሬት ስርዓቱ ፍትሐዊነት መመዘኛ መሆን ያለበት መሸጥ መፈቀዱና አለመፍቀዱ ሳይሆን ለህብረተሰቡ የሚሰጠው ጥቅም ወይም የሚያስገኘው ፋይዳ መሆኑ ግልፅ ሊሆን ይገባል ፡፡ 

የምግብ ዋስትና

አዋጅ ቁጥር 456/97 የምግብ ዋስትና የሚለውን ፅንሰ ሐሳብ የሚጋራው በአዋጁ ቁጥር 2(10) ላይ “አነስተኛ የይዞታ መጠን “ማለት ምን ማለት እንደሆነ በሚተረጉምበት ግዜ ሲሆን የድንጋጌው ይዘትም፤-

“አነስተኛ የይዞታ መጠን” ማለት ምርታማነቱ የአንድ አርሶ አደር፣ ከፊል አርብቶ አደር እና አርበቶ አደር ቤተሰብ የምግብ ዋስትና ሊያረጋግጥ የሚችል የገጠር መሬት ይዞታ ወይንም ለሰብል እርሻ፣ ለቋሚ ሰብል፣ ለግጦሽ፣ ለመኖርያ ቤትና ለጓሮ የሚበቃ የገጠር መሬት ይዞታ መጠን ነው፡፡” የሚል ነው::

የዚህ ድንጋጌ ይዘት የኢትዮጵያ መንግስት በፅናት ይዞ እየሰራበት ያለውን የምግብ ዋስትና ማረጋገጥ ስትራተጂን ታሳቢ በማድረግ  አርሶ አደሩ ከፊል አርብቶ አደሩና አርብቶ አደሩ ያለባቸውን የመልካም አስተዳደር እጦት ደረጃ በደረጃ እየፈቱ ተረጋግተው በልማት ስራው ላይ ጠንክረው በመሰረትና ከድህነት በመላቀቅ በአለም ምግብና እርሻ ለምግብ ዋስትና መረጋገጥ የተሰጠውን ትርጉም ማለትም

-    በቂ የሆነ ምግብ

-    ጤናማ ሕይወት ለመምራት የሚየስችል

-    የተመጣጠነ ምግብ

-    የተመጋቢዎችን ፍላጎት የሚያረካ ምግብ

-    ወቅት ሳይለይ በማንኛውም ግዜ ተመልቶ እንዲገኝ ለማስቻል እየሰራበት ያለውን የልማት ፖሊስ መሰረት በማድረግ የወጣ  ነው፡፡

ሴቶች በመሬት ላይ ያለቸውን መብት ማረጋገጥ

እንደሚታወቀው ሴቶች አሁን ባለው የህዝብ ብዛት ቁጥራቸው ከግማሽ በላይ ቢሆንም እስካለፈው ሩብ ምእተ ዓመት በኢትዮጵያ ሴቶች የመሬት ባለ ይዞታነት መብት ተጠብቆላቸው የመብቱ ተጠቃሚ አልነበሩም፡፡ የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ መንግስት በወጣበት ግዜ ሴቶች የልማቱ ግማሽ ሐይል ወይም ከዚያም በላይ እንደሆኑ በማመን እነዚህን የህብረተሰቡ ክፍሎች ለዓመታት ሲታገሉለት የቆየውን የመሬት በላይዞታነት መብት እውን ለማድረግ የህገ-መንግስቱ አንቀፅ 35(7) 

ሴቶች ንብረት የማፍራት፣ የማስተዳደር፣የመቆጣጠር የማስተላለፍ መብት አላቸው፡፡ በተለይ መሬትን በመጠቀም በማስተላለፍ፣ በማስተዳደርና በመቆጣጠር ረገድ ከወንዶች ጋረ እኩል መብት አላቸው እንዲሁም ውርስን በሚመለከት በእኩልነት የመታየት መብት አላቸው፡፡

በማለት ይደነግጋል:: የገጠር መሬት አስተዳደር እና አጠቃቀምን መሰረት በማደርግ የወጣው አዋጅ ቁጥር 456/97 የህገ-መንግስቱን የሴቶች የእኩልነት መርህን በመከተል በቁጥር 6(4) ላይ “መሬቱ የባልና ሚስት የጋራ ከሆነ የይዞታ ማረጋገጫ ደብተር በሁሉም የጋራ ባለይዞታዎች ስም መዘጋጀት አለበት፡፡” ሲል ይደነግጋል ከነዚህ የሴቶችን የመሬት ባለይዞታነት መብት መሰረት በማድረግ የወጡ ህጎች መረዳት የሚቻለው ሴቶች በመሬት አስተዳደረና አጠቃቀም ከወንደች ጋር እኩል መብት እንዳላቸውና በዚህ መብታቸው ተጠቅመው እንደ ወንዱ ባለይዞታ መሆንና በፍቺ ግዜም ድርሻቸውን ይዘው የመሄድ መብት እንዳላቸው ነው፡፡ ይህ ከአሁን ቀደም ይገጥማቸው የነበረውን የኢኮኖሚ ተፅእኖ በማስቀረት ብዙሃኑን የሴት አርሶ አደሮች ከፊል አርብቶ አደሮችና አርብቶ አደሮች ጉልበት ለልማት በማዋል ዜጎች በየደረጃው ተጠቃሚ የሚሆኑበትን ዘላቂና ፈጣን ግብርና መር የኢንዱስትሪ ልማት  ስትራተጂ ተግባራዊ በማድረግ ሴቶች በየደረጃው ተጠቃሚ እንዲሆኑ የሚያስችል ነው፡፡

ማሕበራዊ ደህንነት ማረጋገጥ

የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀምን ለመወሰን የወጣው አዋጅ ቁጥር 456/97 የዜጎችን ማሕበራዊ ደህንነት ለማረጋገጥ በአንቀፅ 5(1) (ለ) ላይ

ዕድሚያቸው ከ 18 ዓመትና ከዚያ በላይ የሆነና በግብርና ሙያ ሊተዳደር የሚፈልግ ማንኛውም የሀገሪቱ ዜጋ በገጠር መሬት የመጠቀም መብቱ የተረጋገጠ ሆኖ እናትና አባታቸውን በሞት ወይም በሌላ ሁኔታ ያጡ ልጀች 18 ዓመት እሰኪሞላቸው ድረስ በህጋዊ ሞግዚታቸው አማከይነት በገጠር መሬት የመጠቀም መብት አላቸው ሲል ይደነግጋል፡፡

ከዚህ ህግ መገንዘብ የሚቻለው የገጠር መሬት ለማግኘት 18 የሞላው ሆኖ በግብርና ስራ ለመተዳደር የወሰነ ሰው መሆኑን እንደመስፈርት የሚጠቀምና በልዩ ሁኔታ ከ18 ዓመት በታች ሆነው ወላጆቻቸውን ያጡ ልጆት ግን ያላአሳዳጊ እንዳይቀሩ ህጉ ልዩ ማህበራዊ ዋስትና እንደሚሰጣቸው ነው፡፡ ይህ ማህበራዊ ደህንነት በአገራችን እየተስፋፋ ካለው የኤች. አይ. ቪ. ኤይድስና በሚሊዮን የሚቆጠሩ ህፃናት ወላጅ አልባ እየሆኑ ካሉበት ሁኔታ አንፃር ሲታይ እንደዚህ ያለ የመሬት ተጠቃሚነት መብት ከ18 ዓመት በታች ላሉ ህፃናት በልዩ ሁኔታ መፈቀዱ ያለው ፋይዳ እጅግ ከፍተኛ ነው፡፡

አዋጁ ከዚህ በተጨማሪ በአንቀፅ 5(4) ላይ ለአርሶ አደሮች ከፊል አርብቶ አደሮችና አርብቶ አደሮች ቅድሚያ በመስጠት በግብርና ልማት ለሚሰማሩ ባለሃብቶች የኢንቨስትመንት ፖሊሲውንና ሕጎችን መሰረት በማድረግ የገጠር መሬት ሊሰጣቸው እንደሚችልና የዚህ መብት ተጠቃሚ ለሚሆኑ ድርጅቶች ማህበራዊ ኢኮኖምያዊ ተቋሞች የያዙትን ዓላማ ያሳኩ ዘንድ የሚያስፈልጋቸውን ሰፋት እንደየተሰማሩበት ስራ አስፈላጊነቱ እየታየ በገጠር መሬት ይጠቀሙ ዘንድ ሊሰጣቸው እንደሚችል መደንገጉ በራሱ ለአርሶ አደሮች፣ ከፊል አርብቶ አደሮችና አርብቶ አደሮች ቅድሚ መሰጠቱ የቱን ያህል የመሬት ተጠቃሚ እንዲሆኑ እንደሚያስችላቸው የሚያረጋግጥ ነው፡፡ ይህ ህግ ግብርና መር ኢንዱስትሪያዊ ልማት ስትራተጂን መሰረት በማድረግ ለነዚህ ማሕበረሰቦች ከፍተኛ የማህበራዊ ደህንነት ዋስትና በመስጠት የስትራተጂው ግብ መምታት በሰፊ ህዝባዊ መሰረት ላይ እንዲጣልና አስተማማኝ እንዲሆን የሚያደርግ ነው፡፡

አጥጋቢ የገጠር መሬት መረጃ ስርዓት ማረጋገጥ

የገጠር መሬትን መሰረት በማድረግ የእያንዳዱ ባለይዘታ ስም፣ አድራሻ የመሬቱ ስፋትና አዋሳኝ ለይቶ ግዴታውን በመመዝገብ አንዱ ባለይዞታ ከሌለው ባለይዞታ ተለይቶ እንዲታወቅ በሚያስችል መልኩ የገጠር መሬት አስተዳደር ማህደር አያያዝ ስርዓትን መዘርጋት አላማ ያደረገ አደረጃጀት ነው፡፡ እንደዚህ ያለ አስራር በገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም ላይ መዘርጋት በርካታ ፋይዳዎች ያሉት ሲሆን ከብዙ በጥቂቱ ወስደን ብናይ አሁን ያለው የይዞታ ግጭትና እሰጥ አገባ በማስወገድ አርሶ አደሩ፣ ከፊል አርብቶ አደሩ፣ አርብቶ አደሩና በገጠር ልማት ኢንቨስትመንት የተሰማራው ባለሃብት በሰላም ግዜያቸውን ለልማት በማዋል ምርታማነት እንዲጨምር ያደርጋል፡፡ ከዚህም በተጨማሪ፡-

-    አሁን በስፋት የሚታየው ከመሬት ጋር ተያየዞ የሚነሳውና የፍ/ቤቶችን ስራ እያጨናነቀ ያለውን የስራ ጫና በመቀነስ ባለቸው ግዜ ጥራት፤ተገማችነትና ህዝባዊ አመኔታ ያለው ፍትህ እንዲሰጡ ያስችላል፡፡

-    መንግስትንና ባለጉዳዮችን ካላስፈላጊ ወጪ ይከላከልላቸዋል፡፡

-    በመንግስት የተመዘገበ መረጃ በመሆኑ የፍትህ አካላት አሁን እያጋጠማቸው ካለው የመረጃ ምዘና ችግር ተላቀው በቀላሉ ፍትህ የሚሰጡበት ሁኔታ እንዲፈጠር ያደርጋል፡፡

-     

ስለዚህ ጠቅለል ባለ መልኩ የገጠር መሬት መረጃ ስርዓት ባለው መንገድ እንዲመራና መንግስትም ሆነ ተጠቃሚዎች በበቂ መረጃ ላይ ተመስርተው የት አካባቢ ምን ቢያመርቱ የበለጠ ውጤታማ ሊሆኑ እንደሚችሉ ከግዜ ወደ ግዜ ግንዘቢያቸውን እያስፉና እየተበረታቱ እንዲሄዱ የሚያስችላቸው በመሆኑ እጅግ ጠቃሚ ነው፡፡

ቀልጣፋ የገጠር መሬት አስተዳደር ስርዓት መዘርጋት

አዋጅ ቁጥር 456/97 በትርጉም ክፍሉ አንቀፅ 2(2) ላይ “የገጠር መሬት አስተዳደር” ማለት ምን ማለት እንደሆነ ሲተረጉም

በገጠር መሬት ይዞታ ላይ ዋስትና የሚሰጥበት የገጠር መሬት አጠቃቀም እቅድ የሚተገበርበት በገጠር መሬት ተጠቃሚዎች መካከል የሚነሱት ግጭቶች የሚፈቱበትና ማንኛውም የገጠር መሬት ተጠቃሚ መብትና ግዴታዎች የሚተገበርበት እንዲሁም የባለይዞታዎች ማሳዎችንና የግጦሽ መሬትን መረጃ በመሰብሰብና በመተንተን ለተጠቃሚዎች እንዲዳረሱ የሚደረግበት ሂደት ነው፡፡ ይላል

ከዚህ ድንጋጌ መረዳት የሚቻለው የመሬት አስተዳደር ለማከናወን በርካታ ስራዎችን መስራት እንደሚጠይቅና እነዚህን ስራዎች ለመስራት የራሱ ተቋማዊ አደረጃጀትና ምርምርን እንደሚጠይቅ ነው፡፡ ስለሆነም የገጠር መሬት አስተዳደር መኖር በራሱ ግብ ባይሆንም የዘላቂ ልማት ፖሊሰና ስትራተጂዎች የሆኑትን እንደ የገጠር መሬት ዋስትና ማረጋገጥ፣ የገጠር መሬት ክርክርን መቀነስ የመሳሰሉትን ተግባራዊ ለማድረግ የሚያስችል በመረጃና በእውቀት የዳበረ አሰራርን ተከትሎ ለበለጠ ሰላም፣ ዲሞክራሲ፣ ልማትና መልካም አስተዳደር ስኬታማነት ያላሰለሰ ጥረት ማድረግና በሂደት የገጠር ልማት ፖሊውንና ስትራተጂውን የራስ ማድረግ (owning) የሚጠይቅ መሆኑን ነው፡፡

ስለዚህ አዋጅ ቁጥር 456/1997 ዓ.ም በርካታ አላማዎችን በመያዝ የገጠር ልማት ፖሊሲንና ስትራተጂን እውን ለማድረግ በሚያስችል መልኩ የወጣ አዋጅ እንደመሆኑ መጠን በየደረጀው ያሉ የፍትህ አካላት ከፍተኛ ትኩረት ሰጥተው ለተፈፃሚነቱ በእውቀት ላይ ተመስርቶ የአስተሳሰቡ ባለቤት በመሆን ሙያዊ ግዴታቸውን በብቃት እንዲወጡና የልማቱ ተሳታፊና ተጠቃሚ መሆንን የሚጠይቅ ነው፡፡

የባለ ይዞታዎች መብትና ግዴታ

በገጠር መሬቱ የመጠቀም መብት

አርሶ አደሩ፣ ከፊል አርብቶ አደሩና አርብቶ አደሩ በተሰጣቸው መሬት እንደ አርሰው ሰብል የመዝራትና ፍሬውን የመስብሰብ፣ ዛፎች በመትከልና ቆርጦ በመሸጥ፣ ቤት በመስራት፣ ከብቶችን በማርባት ወ.ዘ.ተ. ባሉ መንገዶች የመሬታቸው ተጠቃሚ የመሆን መብት አላቸው፡፡

1.መሬቱን የማከራየት መብት

  በገጠሪቱ ኢትዮጵያ የገጠር መሬት ባለይዞታ የሆነ አርሶ አደር መሬቱን የማከራየት መብቱ በአዋጅ ተረጋግጦለታል፡፡ ለማን ያከራያል? ለስንት ግዜ ያከራያል? የኪራይ ወሉ እንዴት መደረግ እንዳለበትና ሌሎች ከገጠር መሬት በኪራይ መሰጠትና ከባለሀብት ጋር በመሆን እንዴት ማልማት እንደሚቻል ህጉ በዝርዝር በአንቀፅ 2(4)፣ 8(1)(2)(3) ላይ ደንግጎት የምናገኘው የአርሶ አደሩ መብት ነው፡፡

2.የገጠር መሬትን በስጦታ ማስተላለፍ

   አዋጁ በአንቀፅ 5(2) ላይ

 ማንኛውም በገጠር መሬት የመጠቀም መብት ያለው አርሶ አደር፣ ከፊል አርብቶ አደር፣ አርብቶ አደር ቤተሰብ አባል ከቤተሰቡ በስጦታ ወይም በውርስ ወይም አግባብ ባለው ባለስልጣን የገጠር መሬት በይዞታ ሊያገኝ ይችላል፡፡” በማለት ይደነግጋል፡፡

ይሄውም የገጠር መሬት በይዞታ መብት የሚተላለፈው ጠበብ ባለ መልኩ በቤተሰብ መካከል መሆኑን የሚያሳይ ነው:: አባል የሚባለው ማን እንደሆነ በትርጉም ክፍሉ አንቀፅ 2(5) ላይ ‘’የይዞታ ባለመብቱን መተዳደርያ ገቢ በመጋራት በቋሚነት አብሮ የሚኖር ማንኛውም ሰው ነው፡፡’’ በማለት በስጦታ ለማስተላለፍ ያለው መስፈርት ከደማዊ ወይም ጋብቻዊ ትስስር ወጣ ባለመልኩ ባለው ኢኮኖምያዊ ትስስር ላይ ብቻ ተመሰርቶ አንዱ ያለውን በገጠር መሬት ባለይዞታነት የመጠቀም መብቱን በስጦታ ማስተላለፍ እንደሚችል ይደነግጋል፡፡ የማውረስ መብት የአዋጅ አንቀፅ 2(4) ‘’የይዞታ መብት ማለት አረሶ አደሩ፣ ከፊል አርብቶ አደሩና አርብቶ አደሩ የገጠርን መሬት ለቤተሰቡ አባል ወይም ሌሎች በህግ መብት ለተሰጣቸው ወራሽች ለማውረስ የሚኖረው መብት ነው’’ ሲል በአንቀፅ 8(5) ላይ ደግሞ “ማንኛውም ባለይዞታ በገጠር መሬት የመጠቀም መብቱን ለቤተሰቡ አባላት የማውረስ መብት አለው ሲል ይደነግጋል፡፡ እነዚህን ድንጋጌዎች አያይዘን ስናይ የሚወረሰው በገጠር መሬት የመጠቀም መብት እንደሆነና ይህም አርሶ አደሩ ሆነ ከፊል አርብቶ አደሩና አርብቶ አደሩ የማውረስ መብታቸው የተጠበቀላቸው መሆኑን ነው፡፡ ይህ ለገጠር ልማት ስትራተጂ ግብ መምታት ያለው ፋይዳ ሲታይ እነዚህ የተለያዩ የህ/ሰብ ክፍሎች በይዞታቸው ያለውን የገጠር መሬት ለማልማት የሚያወጡትን ጉልበትና ገንዝብ ለወራሾቻቸው የሚተላለፍ መሆኑን ተገንዝበው በጥሪታቸው ላይ የባለዋስትናነትና የአመኔታ ስሜት በመፍጠር የበለጠ ለማልማት እንዲተጉ የሚያደርጋቸው ነው፡፡ የባለይዞታዎች ግዴታዎችን ስንመለከትም፤

መሬቱን በኣግባቡ የመጠቀምና የመንከባከብ ግዴታ

አንድ አርሶ አደር፣ ከፊል አርብቶ አደር ወይም አርብቶ አደር በይዞታው ስር ያለን የገጠር መሬት በአግባቡ የመጠቀም እና የመንከባከብ ግዴታ አለው:: አዋጁ በአንቀፅ 10(1) ላይ ግዴታውን በአግባቡ ካልተወጣና በመሬቱ ላይ ጉዳት ካደረሰ የመሬት ተጠቃሚነት መብቱን ሊያጣ እንደሚችልም ይደነግጋል፡፡ ይህን ድንጋጌ ከዘላቂ ልማት አኳያ ስናየው የአሁኑ ትውልድ ያለውን ሃብት (resource) በማባከን ከሚገባው በላይና ያለኣግባብ የሚጠቀም ከሆነ ዘላቂ ልማት የሚባል ነገር ሊታሰብ አይችልም፡፡ ይህ ደግሞ የነገው ትውልድ ተስፋ እንዲጨልም ስለሚያደርግ ህጉ የዚህ ዓይነት ግዴታ በባለይዞታዎቹ ላይ መጣሉ አገራችን የተያያዘችውን የልማት አቅጣጫ ታሳቢ ያደረገ ለመሆኑ አያጠያይቅም፡፡

የአዋጁ አንቀፅ 10(2) በሚከተለው መልኩ

   የመስኖ ቦዮችና ሌሎች የመሰረተ ልማት አውታሮች በሚዘረጉበት ወቅት በባላይዞታው መሬት ላይ የሚያልፍ ከሆነ ይህን የመቀበል ግዴታ አለበት’’ ሲል የንብረት አገልጋይነት ግዴታ እንዳለበት ይደነግጋል:: ይህ በተወሰነ መልኩም ቢሆን ህግ በባለይዞታው ላይ ጫና እንደፈጠረ ነገር ግን ያለዚህ የንብረት አገልግሎት ግዴታ የመሰረተ የልማት ስራን በማከናወን የከተማም ሆነ የገጠር ልማቱን ወደተፈለገው ደረጃ ለማድረስ ስለማይቻል ዜጎች ሊከፍሉት የሚገባ የልማት ዋጋ ነው፡፡

የመተባበር ግዴታ

አንድ የገጠር መሬት ባለይዞታን በማስመልከት በአንቀፅ 10(3) ላይ “ባለይዞታው አግባብ ባለው ባለስልጣን የገጠር መሬቱ እንዲለካ ወይም የቅየሳ ስራ እንዲካሄድበት ሲጠየቅ የመተባበር ግዴታ አለበት” በማለት ይደነግጋል ይሄውም ያለ እንደዚህ ያለ ግዴታ የገጠር መሬት አስተዳደርን ስርዓት ዘመናዊ በሆነ መንገድ ለማደራጀትም ሆነ የባለይዞታነት ማስረጃ መስጠት አደጋች ሰለሚሆን ህግ ይህን ከግምት ውስጥ በማስገባት በዚህ ዙርያ ከአሁን ቀደም ይከሰት የነበረውን የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም ችግር በማስቀረት ለልማት ስትራጂው ተግባራዊነት በሚያገለግል መልኩ በዘመናዊና የተደራጀ አግባብ ለመምራት የተጣለ ግዴታ ነው፡፡

የማሳወቅ ግዴታ

“ማንኛውም የገጠር መሬት ባለይዞታ በመሬቱ የመጠቀም መብቱን ሲተው አግባብነት ላለው ባለስልጣን የማሳወቅ ግዴታ ኣለብት” ይሄውም አንቀፅ 10(4) እንደዚህ ያለ ግዴታ ሲጥል  አንድ የመሬት ባለይዞታ መሬቱን በሆነ ምክንያት የማያለማውና የማይጠቀምበት ከሆነና ዝም ብሎ ያለአገልግሎት እንዲቀር የሚየያደርግ ከሆነ በእጅጉ ልማቱን እንደሚጎዳ የታወቀ ነው፡፡ ይህ ደግሞ ግለሰቡን ብቻ ሳይሆን የአገሪቱ ልማት ወደ ኃላ የሚጐትት ነው፡፡ የልማት መሳርያ የሆነን መሬት ጥቅም ላይ እንዳይውል ማድረግ የገጠር መሬት ተጠቃሚነትን የሚፃረር በመሆኑ ሊስተናገድ የሚችል ግድፈትም አይደለም፡፡ ስለዚህ ግዴታው ህዝባዊ ፖሊሲን መሰረት ያደረገ መሆኑ ልንገነዘብ ይገባል ፡፡

የመተባበር ግዴታ

ቀደም ሲል እንደተገለፀው የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀምን መሰረት በማድረግ ለዚህ አዋጅ ተፈፃምነት ሲባል የራሱ አደረጃጀት እንደሚኖረው ይታመናል፡፡ ዜጐች በገጠር መሬት የመጠቀም መብታቸውን ለማስከበር እንደሚጥሩ ሁሉ የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀምን ስርዓት ባለው መንገድ ለመምራት ከሚደራጀው ቢሮክራሲ ጋር ተባብረው ካልሰሩ በአንድ እጅ ማንጨብጨብ ስለሚሆን የግድ መተባበርና አብሮ ለልማቱ ስኬት መስራት ይጠበቅባቸዋል፡፡ (አንቀፅ 18)

የባለይዞታነት መብት ቀረ ስለመሆን

1.ባለይዞታዎቹ የሞቱና ወራሽ የሌላቸው ከሆኑ በይዞታቸው ስር የነበረው መሬት በሽግሽግ ለሌላ ሰው ሲሰጥ ወይም በመንግስት እጅ ሲሆን መብቱ ቀሪ ይሆናል፡፡

2.በሰፈራ ወይም ሌላ ምክንያት ከአካባቢያቸው በህግ ከተወሰነው ግዜ በላይ የሌሉ መሆኑ ሲረጋገጥና መሬታቸው በአካባቢው የገጠር መሬት አስተዳደር ለሌላ ሰው ሲታደል፡፡

3.ለገጠር መሬት የመስኖ አገልግሎት ፍትሃዊ አጠቃቀም ሲባል ሽግሽግ ሲደረግ መብቱ ቀሪ ይሆናል፡፡

4.ባለ ይዞታው በአንቀፅ 10(1) ያለውን ግዴታ ሳይወጣ ሲቀርና በዚህ ምክንያት የባለይዞታነት መብቱን እዲያጣ ሲወሰንበት መብቱ ቀሪ ይሆናል፡፡

5.በአንቀፅ 7(2) መሰረት የሌሎች ባለይዞታዎች በገጠር መሬት የመጠቀም መብት ፀንቶ የሚቆይበት የጊዜ ገደብ በክልሎች የገጠር መሬት አስተዳደር ህግ መሰረት ሲወሰን የገጠር መሬት ባለይዞታዎች የጊዜ ገደቡ ሲያልቅ የባለይዞታነት መብታቸው ቀሪ ይሆናል፡፡

ስለዚህ የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም አዋጅ ቁጥር 456/97  የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት የገጠር መሬት ባለይዞታነት መርህን መሰረት በማድረግ ኢትዮጵያ እየተከተለችው ያለውን የገጠር ልማት ፖሊሲና ስትራተጂ ከግብ የማድረስ አላማ ያለው ነው፡፡  ይህ አዋጅ የመሬት ስርዓቱ አደራጃጀት፣ የባለይዞታዎች መብትና ግዴታ ግልፅ በሆነ አግባብ በመደንገግ ከአሁን ቀደም የነበሩትን የአዋጅ ቁጥር 89/89 ግድፈቶች በሚያስወግድ መልኩ የወጣም ነው፡፡ ስልጣኞች የአዋጁን ፖለቲካዊ፣ ኢኮኖሚያዊና ማህበራዊ ፋይዳዎች ተረድተው ለተግባራዊነቱ  ያለስለስ  ጥረት እንዲያደርጉ የዜግነትም የሙያም ግዴታ እንዳለባቸው በማወቅ በትጋት እንዲሰሩና የህገ መንግስቱን መርሆችና ሌሎች ህጎች ተግባራዊ እንዲሆኑ አበክረው መስራት ይጠበቅባቸዋል፡፡