በመርህ ደረጃ ሲታይ አንድ ንብረት ተቀባይ የሆነ ሰው ንብረቱ ከሚያስተላልፍለት ሌላ ሰው የበለጠ መብት አይኖረውም። አንድ ሰው ራሱ የባለሃብትነት መብት ሳይኖረው ማንኛውም የንብረት መብት ለሌላ ሰው ማስተላለፍ እንደማይችል ነው።

 

ንብረቱን የሚያስተላልፈው ሰው በባለሃብትነት መብቱ ላይ ጉድለት ያለበት እንደሆነ ያ ጉድለት ከንብረቱ ጋር አብሮ ወደ ተቀባዩ ይተላለፋል። በቅን ልቦና ባለይዞታ መሆን ባለሃብት ለመሆን ከሚያስችሉ መንገዶች (modalities) አንዱ ሆኖ ግዙፍነት ባላቸው መደበኛ ተንቀሳቃሽ ንብረቶች ላይ ተፈፃሚነት የሚኖረውና ለሁለቱ ተዋዋይ ወገኖች መብትና ግዴታ በሚሰጥና በሚያሽክም ውል (contract of sale of the thing under consideration) የሚገኝ ነው። ንብረቱ በቅን ልቦና የገዛ ሰው ሽያጩ ያ ንብረት ለመሸጥና ለማስተላለፍ የሚያስችል ሕጋዊ መብት እንዳለው ኣምኖ የገዛው መሆን አለበት። እዚህ ላይ ሕጉ ሁለት ተፋላሚ ጥቅሞችን (conflicting interests) ለማስማማት ወይም ሚዛናቸውን ለመጠበቅ ይሞክራል። ይኸውም፤ የቀድሞው የንብረቱ ባለሃብትና የንግዱ እንቅስቃሴ /የሶሰተኛ ወገን ጥቅም/ ናቸው። በአንድ በኩል የቀድሞው ባለሃብት ብዙ ደካም፣ ጥሮግሮ ያፈራውን ንብረት ያለአግባብ እንዳይነጠቅ ጥበቃ የሰጠው ሲሆን፤ በሌላ በኩል ደግሞ በቅን ልቦና ዕቃ የገዙ ሰዎች ዕቃው ከማይመለከተው ሰው ነው የገዛችሁት የተባሉ እነሱ በማያውቁት ጉዳይ ችግር ላይ እንዳይወድቁና በዚህ ሰበብም ነፃ የንግድ እንቅስቃሴው እንዳይገታ ለማድረግ ነው።

 

ከላይ እንደተመለከተው ይህ በቅን ልቦና ባለይዞታ በመሆን የባለሃብትነት መብት የማግኘት ጉዳይ ተፈፃሚነት የሚኖረው በመደበኛ ተንቀሳቃሽ ንብረቶች (ordinary corporeal chattels) ላይ ነው። መርሁ ሙሉ በሙሉ ተፈፃሚ ሊሆን የማይችለው፤

1. 1.በማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ላይ
2. 2.በልዩ ተንቀሳቃሽ ንብረቶች ላይ
3. 3.ለህዝብ ጥቅም ተብለው በሚመደቡ ንብረቶች ላይ ነው (ፍ/ሕግ ቁ.1455)

 

በተንቀሳቃሽ ንብረት ላይም መርሁ ተፈፃሚ የሚሆንበትና የማይሆንበት ሁኔታ አሉ።

 

1.ተፈፃሚ የማይሆንበት ሁኔታ፤ የንብረቱ ባለሃብት በፍላጐቱና በፈቃዱ ለሌላ ሰው ያስተላለፈው እንደሆነና ተቀባዩም ወደ ሶሰተኛ ወገን በውል ያስተላለፈው እንደሆነ ኃላ የቀድሞው የንብረቱ ባለብት ከሶሰተኛው ወገን የመጠየቅ መብት አይኖረውም። ይህ ነገር ተቀባይ የሆነ ሰው ንብረቱ ካስተላለፈለት ሰው የበለጠ መብት የለውም ( “Nemo dat quod non habet,” “No one can transfer what he himself doesn’t have”)ለሚለው መርህ ልዩ ሁኔታ ነው። እዚህ ላይ የሚሰራ ወይም ተፈፃሚነት ያለው መርህ መብትህን /ንብረትህን/ በእምነት ከሰጠኸው ሰዉ ጠይቅ (“where you have put your faith there you must seek”) የሚለውን ነው። ስለዚ የንብረቱ የቀድሞ ባለሃብት መብቱን መጠየቅ ያለበት ከሰጠው ሰው እንጂ ከሶሰተኛው ወገን ሊሆን አይገባውም ማለት ነው። ለምሳሌ፦ በመያዣ (pledge) የተቀበለው፣ በብድር የወሰደው ንብረት ወደ ሶሰተኛ ወገን /በቅን ልቦና የገዛ/ ያስተላለፈው እንደሆነ ሶሰተኛው ወገን የባለሃብትነት መብት ያገኛል።

 

በቅን ልቦና ባለይዞታ በመሆን የአንድ ነገር ባለሃብት ለመሆን መሟላት ያለባቸው ሁኔታዎች አሉ።

ሀ/ በሻጭና በገዢ መካከል በተደረገ የሽያጭ ውል መሰረተ የተላለፈ ንብረት መሆን አለበት፣ ይኸውም ለሁለቱ ተዋዋይ ወገኖች መብት የሚሰጥና ግዴተ የሚያሸክም መሆን አለበት፣ በሌላ ኣገላለፅ በስጦታ የተገኘን ንብረት በቅን ልቦና በመያዝ ባለሃብት መሆን እንደማይቻል ነው።

ለ/ በቅን ልቦና ባለይዞታ የሆነው ወደ ውሉ ሲገባ ለውሉ ምክንያት የሆነውን ንብረት ባለሃብት ለመሆን ኣስቦ ያደረገው መሆን አለበት።

ሐ/ ቅን ልቦናው ንብረቱን እጅ በሚያደርግበት ጊዜ መኖር አለበት።

መ/ ገዢው ንብረቱን ሲገዛ ከቅን ልቦ የተነሳ ከእውነተኛው ባለሃብት ነው ንብረቱ እየገዛሁት ያለሁት የሚል እምነት የነበረው መሆን አለበት፣

ሠ/ ገዢው የገዛው ንብረት ሲተላለፍለት ወይም እጅ በሚያደርግበት ጊዜ ቅን ልቦና የነበረው መሆን አለበት፣

ረ/ በቅን ልቦና የሚገዛው ንብረት መደበኛ ተንቀሳቓሽ ንብረት መሆን አለበት።

2.አንድ ሰው የሌላውን ሃብት /ነገር/ ለሌላ ሰው ማስተላለፍ አይችልም የሚል መርህ ተፈፃሚ የሚሆንበት ሁኔታ ፤ ንብረቱ ከባለቤቱ እጅ ሊወጣ የቻለው ከእርሱ ፍላጐትና ፈቃድ ውጭ የሆነ እንደሆነና ተቀባዩም ወደ ሶሰተኛ ወገን ያስተላለፈው እንደሆነ የቀድሞው ባለቤት በሕግ የተደነገገን የይርጋ ጊዜ ከማለፉ አስቀድሞ ንብረቴን መልስልኝ ብሎ ሶሰተኛ ወገንን ለመጠየቅ ይችላል። የዚህ ልዩ ሁኔታ በፍ/ሕግ ቁ.1167 ላይ የተደነገገውን ነው። ይህ የሕግ ድንጋጌ ጥሬ ገንዘብንና ላምጪው የሚከፈል ሰነድ የሚመለከት ሆኖ እንደ ልዩ ሁኔታ (exception) የተቀመጠበት ምኽንያት ደግሞ ገንዘብ ተመሳሳይና መለያ የሌለው /ከቁጥር በስተቀር/ በመሆኑና እንደ አጠቃላይ የመገበያያ መንገዲ (means of exchange) መጠን ነፃ ዝውውራቸው (free circulation) ጠብቀው እንዲያገለግሉ ሕጉ ጥበቃ ያደረገላቸው መሆኑን እንገነዘባለን። ከጥሬ ገንዘብና የገንዘብ ሰነዶች ውጭ ያሉትን የተሰረቁ ዕቃዎችን በተመለከተ ግን ሕጉ የባለሃበትነት መብት እንዳይደፈርና አደጋ ላይ እንዳይወድቅ ከፍተኛ ጥበቃ ያደረገለት መሆኑን ነው።     በቅን ልቦና የተሰረቀ ንብረት የገዛ ሰው ንብረቱ ለቀድሞው ባለሃብት የመመለስ ሕጋዊ ግዴታ ያለበት ቢሆንም ለዚህ ንብረት ያወጣውን ገንዘብ ከሸጠለት ሰው የመጠየቅ መብት እንዳለውም ሕጉ አስቀምጧል። በመብቱ መጠቀም የሚችለው ግን ንብረቱ /ዕቃው/ የገዛው በንግድ ቤት፣ በህዝብ ገበያ ውስጥ ወይም ዕቃ በሓራጅ በሚሸጥበት አደባባይ ውስጥ የሆነ እንደሆነ ነው። በሌላ በኩል የፍ/ሕጉ የፈረንሳኛው ቅጂ ግን የተሰረቀ ንብረት በቅን ልቦና የገዛ ሰው ገንዘቡ ማስመለስ ያለበት ከንብረቱ ባለቤት እንደሆነ ነው የሚደነግገው። 

ሃብትነት ከሁሉም ከንብረት ጋር ተያያዥነት ካላቸው መብቶች አንፃር ሲታይ ከፍተኛው ቦታ የያዘ መብት ነው ቢባል ማጋነን አይሆንም።

 

ሃብት እንዴት እንደሚገኝ፣ እንደሚተላለፍ፣ እንደሚቀርና እንደሚረጋገጥ ከማየታችን በፊት የሃብት ትርጉም ምን እንደሆነ ማየቱ ተገቢነት ስለሚኖረው በአጭሩ እንደሚከተለው ቀርቧል። የፍትሐብሄር ሕጋችን በምዕራፍ ሁለት ክፍል አንድ ላይ “ሃብትነት ማለት በአንድ ግዙፍ ንብረት ከሁሉ የሰፋ መብትን የያዘ ማለት ነው” በሚል መልኩ ተገልፆ ይገኛል። ቢሆንም የድንጋጌው አባባል ትርጉም ነው ብሎ ማስቀመጥ የሚያስደፍር አይደለም። ትርጉም ነው ሊባል አይችልም ብቻ ሳይሆን ንብረትን የሚገልፁ ነገሮችን በበቂ ሁኔታ ተገልፆአል ለማለትም ያስቸግራል። ምክንያቱም ይህ መብት እንዴት ሰፊ ሊሆን ቻለ የሚል ጥያቄ እንኳ የመለሰ አይደለም። በተጨማሪ በአንድ ግዙፍ ንብረት ላይ (corporeal things) የሚኖርን መብት ብቻ አስቀመጠ እንጂ ግዙፋዊ ህልውና ስለሌላቸው (incorporeal things) በተመለከተ ሳያካትት ቀርተዋል:: ሃብትነት ከሁሉም የሰፋ መብት ነው ሲባል ግን ከይዞታ፣ ከአለባ እና ከንብረት አገልግሎት መብቶች አንፃር ሲታይ መሆኑን መገንዘብ ይቻላል።

 

ባለሃብትነት ማለት ማንም ሰው በንብረቱ ላይ የሚኖረው የመጠቀም (usus) ፣ ፍሬው የመሰብሰብ (fructus) እና የባለሃብትነት መብት ለሌላ ሰው የማስተላለፍ (abusus) መብት ነው። እዚህ ላይ abusus ማለት በኑዛዜ ወይም በውል ለሌላ ሰው ማስተላለፍ፣ አይጠቅመኝም ብሎ መጣል የሚያጠቃልል ፅንብ ሓሳብ ነው።

 

ባለሃብትነት ከሁሉም በላይ የሰፋ መብት ነው ሲባል ግን ምንም በሕግ የተቀመጠ ገደብ (restriction) የለውም ማለት አይደለም። ማንኛውም ባለሃብት የሌሎች ግለሰቦች ወይም የህዝብ መብትና ፍላጎት በሚፃረር መልኩ መብቱን ሊጠቀምበት ይችላል ማለት አይደለም። የባለሃብትነት መብት ከሁሉም በላይ የሰፋ መብት ቢሆንም የሌሎች መብት እስካልተቃረነ ድረስ የሚጠቀምበት ስለሚሆን ገደብ የተበጀለት መብት ነው ። (ፍ/ሕግ ቁ.1204(1) እና 1205(1)ይመለከተዋል)

 

ባለሃብትነት በተለይ የግል ባለሃብትነት በተመለከተ በተለያዩ ሙሁራን፣ ፈላስፋዎች እና የኢኮኖሚ ሙሁራን መካከል ሲያከራክር የቆየ ነው። የግል ባለሃብትነት የሚባል ነገር መኖር የለበትም የሚሉ ወገኖች የሚያቀርቡት ምክንያት ፤ አንዳንዶቹ እንደሚሉት አንድ ሰው በሌላ ሰው ላይ ብዝበዛ እንዲያደርግ ሊፈቀድለት አይገባም። ሌሎች እንደሚሉትም ሰዎች በመካከላቸው በእኩልነት ላይ የተመሰረተ ግንኙነት እንዳይኖራቸው የሚያደርግ ነው። ወደ የኢኮኖሚ አናርክነት ሊያመራም ይችላል ይላሉ።

 

የግል ባለሃብትነት የሚደግፉ ወገኖች የሚያቀርቡት አስተያየት ደግሞ፤ የግል ባለሃብትነት የማንደግፍ ከሆነ ስለግለሰቦች መናገር ትርጉም አይኖረውም። የባለሃብትነት መብት ተፈጥሮኣዊ መብት እና የኢኮኖሚ እድገት መሳሪያ ነው፣ ለግለሰቦች ነፃነት ዋስትና የሚሰጥ ነው። የጋራ እድገት ለማሳካትም ቢሆን የግል ሃብት የሕግ ጥበቃ በስተቀር ሳያገኝ ሊታሰብ አይችልም ይላሉ። ይህ ሓሳብ በዓለም አቀፍ ደረጃ ተነቐባይነት ያገኘና እንደ ተፈጥሮአዊ መብት ተደርጎ የተወሰደበት ሁኔታ ነው ያለው። ሕገ መንግስታችንም ከፍተኛ ግምት እንደሰጠው ነው መገንዘብ የሚቻለው።

 

ሃብት ስለሚገኝበት ሁኔታ፣ ሃብትን ስለማስተላለፍ፣ ሃብት ስለሚቀርበትና ስለ ሃብትነት ማስረጃ

 

 

1 ሃብት ስለሚገኝበት ሁኔታ

ሃብት ማግኘት ማለት አንድ ሰው ያለምንም ጥገኝነት ሙሉ በሙሉ የንብረቱ ባለቤት የሚሆንበት፣ ሕግና ስርዓት በሚፈቅደው መሰረት በእጁ የሚያስገባበት ሁኔታ የሚገልፅ ሆኖ ሕግ ራሱ የባለቤትነት ደረጃ (status) የሚሰጠው ነው። በዚህ መሰረት የተለያዩ የሃብት ማግኛ መንገዶች ኣሉ። እነዚህ የሃብት ማግኛ መንገዶች እንደሚከተለው ለማየት እንሞክራለን።

 

ሀ) ባለቤት የሌላቸው ንብረቶች በመያዝ ባለሃብት ስለመሆን(0ccupation)

 

አንድ ባለቤት የሌለው ንብረት በመያዝ ባለሃብት የመሆን ጉዳይ ከሁሉም የሃብት ማግኛ መንገዶች በላይ ረዥም ዕድሜ ያለው ነው ብቻ ሳይሆን ከሌሎች የበለጠ የሃብት ማግኛ አግባብም ነው።

 

መያዝ ሲባል አንድ ባለቤት የሌለው ግዙፍነት ያለው ነገር /ንብረት/ የእዛ ነገር ባለቤት ለመሆን በማሰብ በቁጥጥር ስር ማድረግ ወይም መያዝ ማለት ነው። (ፍ/ሕግ ቁጥር 1151 ይመለከተዋል) ። አንድ ነገር በመያዝ ባለቤት ለመሆን አንዳንድ ቅድመ ሁኔታዎች መሟላት አለባቸው።

 

6. ንብረቱ ግዙፍነት ያለው ተንቀሳቃሽ ነገር መሆን አለበት

1. 1.በግል ባለቤትነት ሊያዝ የሚችል መሆን አለበት
2. 2.ንብረቱ ባለቤት የሌለው መሆን አለበት
3. 3.የንብረቱ ባለሃብት ለመሆን ሓሳብ (intention) መኖር አለበት።

 

ንብረቱ ግዙፍነት ያለው ተንቀሳቃሽ ንብረት መሆን አለበት። በሌላ አባባል ግዙፍነት የሌላቸው ንብረቶች /ምሳሌ የፈጠራ ስራ/ ለመያዝ ከምዝገባ ውጭ ሊሆን ስለማይቻል ነው። የእነዚህ ንብረቶች ባለመብት ማን እንደሆነ በምዝገባ የሚታወቅ ሆኖ ምዝገባው የተሰረዘ እንደሆነ ግን መብቶቹ ትርጉም የለሽ የሚያደርጋቸው ስለሚሆን ነው። እንዲሁም ተንቀሳቃሽ ንብረት መሆን አለባቸው ሲባል የማይንቀሳቀሱ ንብረቶችን በመርህ ደረጃ መያዝ የሚቻለው በምዝገባና የባለቤትነት ደብተር በመያዝ ስለሆነ ነው።አንዳንድ የሚንቀሳቀሱ ንብረቶች በተለይ ልዩ ተንቀሳቃሽ ንብረቶች የሚባሉ እንደተሽከርካሪዎች፣ መርከብ፣ ኣውሮኘላን ወዘተ የመሳሰሉትን በመያዝ አማካኝነት የግል ሃብት ሊሆኑ የማይችሉ ናቸው። በተጨማሪም ለህዝብ ጥቅም ወይም አገልግሎት ተብለው የተመደቡ ተንቀሳቃሽ ንብረቶች ቢሆኑም በግል ሊያዙ አይችሉም (ፍ/ሕግ ቁ.1448 እና 1457)።

 

በመያዝ አማካኝነት ባለሃብት መሆን የሚቻልባቸው የተንቀሳቃሽ ንብረት ዓይነቶች እንደሚከተለው ማስቀመጥ ይቻላል።

1. 1.ባለቤት የሌላቸው ነገሮች (Master less things)
2. 2.የተቀበረ ገንዘብ (Treasure)
3. 3.የጠፋ ንብረት (lost things)
4. 4.የተተው ነገሮች (abandoned things)
5. 5.ከጠላት የተገኘ ንብረት (Seizure of Enemy property)

 

1. 1)ባለሃብት የሌላቸው ነገሮች የምንላቸው፤ ባለቤት ኖሮአቸው የማያውቁ ነገሮች ሆኖው ለመጀመርያ ጊዜ በባለቤትነት የተያዙ ናቸው። እንዲሁም ከመያዛቸው በፊት በባለቤትነት ስር የነበሩ ቢሆኑም ኃላ በባለቤቱ የተጣሉ ንብረቶች ናቸው። የተጣሉ ነገሮች ናቸው የሚባሉት የቀድሞ ባለቤታቸው የይመለስልኝ አቤቱታ ሊያቀርብባቸው የማይችሉ ናቸው።

 

እንስሳትና ንብ (ፍ/ሕግ ቁ.1152-1153)

 

እንስሳት ስንል ለማዳ እንስሳት ኖሮው በኃላ የጠፉ ወይም በባለቤትነት ስር ገብተው   የማያውቁ የዱር አንስሳት ሊሆኑ ይችላሉ። ባለቤታቸው የጣላቸው /የተዋቸው/ ወይም ከባለቤታቸው እጅ የጠፉ እንስሳት የምንላቸው አንደ ከብት፣ ፍየልና በግ፣ የጋማ ከብቶች፣ ውሾች እና ሌሎች ለማዳ የነበሩ እንስሳት የሚያጠቃለል ነው። እንደ እነዚህ የመሳሰሉትን ለማዳ የነበሩና ኃላ የጠፉ ወይም የተጣሉ እንስሳት ባለቤት ለመሆን በሕግ የተቀመጠ የይርጋ ጊዜ ማለፍ ያስፈልጋል። የይርጋው ጊዜ ከማለፉ በፊት የቀድሞው ባለሃብት የእኔ ንብረት ነው ብሎ ንብረቱን ካገኘ /ከያዘ/ ሰው ከመጠየቅ የሚያግደው ነገር አይኖርም። በፍ/ሕግ ቁ.1152(1) ስር እንደተደነገገው ለማዳ የሆኑ ወይም የተያዙ እንስሳት ባለሃብት ከሆነው ሰው ቢያመልጡና ቢጠፉ ባለቤቱም በሚከተለው ወር ውስጥ ሳይፈለጋቸው የቀረ እንደሆነ ወይም አንድ ወር ሙሉ መፈለጉን ቢተው ባለቤት የሌላቸው ይሆናሉ። እነዚህ አምልጠው የጠፉ እንስሳት ሌላ ሰው ቢያገኛቸውና የተቀመጠው የአንድ ወር የይርጋ ጊዜ  ቢያልፍ ይህ ሰው የእነዚህ ነገሮች ባለቤት ይሆናል። ቢሆንም ይህ የይርጋ ድንጋጌ ለቀንድ ከብቶች፣ ለጋማ ከብቶችና ለግመሎች ተፈፃሚ እንደማይሆን በቁጥር 1152(2) ተመልክቷል። ይህ ልዩነት የተፈጠረበት ምክንያት ለምንድነው? ውድ ለሆኑና ከፍተኛ ጠቀሜታ ላላቸው ንብረቶች/እንስሳት/አጭር የይርጋ ጊዜ ማስቀመጥ ፍትሓዊ ሊሆን አይችልም። ምክንያቱም አንድ ሰው ይህን የመሰሉ እንስሳት ጠፍተውበት ችላ ብሎ ይተዋቸዋል ተብሎም አይገመትምና ነው። የአንድ ወር የይርጋ ጊዜ አይመለከታቸውም ማለት ግን ፈፅሞ ይርጋ የላቸውም ማለት ነውን?   

 

ከቀንድ ከብቶች፣ ከጋማ ከብቶች እና ከግመሎች ውጭ ያሉት እንስሳትን በተመለከተ የአንድ ወር የይርጋ ጊዜ ያስቀመጠበት ምክንያት ደግሞ ከሌሎች ጋር ሲወዳደሩ ውድ ካለ መሆናቸውና ከፍተኛ ጥቅም ይሰጣሉ ተብለው ስለማይገመት ባለቤታቸው ከአንድ ወር በላይ ጊዜ ለፍለጋቸው ያጠፋል ተብሎ ስለማይገመት ይመስላል።

የዱር እንስሳት ከሚባሉት ወፎች፣ ዓሳዎች፣ ንቦች ወዘተ መጥቀስ የሚቻል ሆኖ ባለቤት ያልነበራቸው ተብሎ ከሚጠሩ እንስሳት ጠቂቶቹ ናቸው። እነዚህ እንስሳት አብዛኛው ጊዜ በግል ባለሃብትነት እንዳይያዙ የተከለከሉ አይደሉም። ይሁን እንጂ እንደዚህ የመሳሰሉት እንስሳት ለመያዝ ወይም ለማደን፣ ዓሳ ለማጥመድ ወዘተ የአገሪቱ ሕግና ደንብ በሚፈቅደው መሰረት ሊፈፀም እንደሚገባው ግን መዘንጋት የለበትም ነው። ፈቃድ አስፈላጊ ከሆነም ከሚመለከተው ኣካል መጠየቅና ፈቃድ መያዝ ያስፈልጋል።

 

ንቦችን በተመለከተ በፍ/ሕግ ቁጥር 1153 ላይ የተደነገገ ሲሆን፤ ቆፎአቸውን ትተው የሄዱ ንቦች በቆፎአቸው ከወጡበት ቀን አንስቶ ባለቤት የሌላቸው ይሆናሉ፣ ወደ ሌላ ቆፎ የገቡ እንደሆነ የቆፎው ባለቤት የንቦችም ባለቤት ይሆናል፣ ንቦች ከቆፎአቸው ወጥተው በሚበሩበት ጊዜ የቀድሞው ባለቤት እየተከተላቸው የሄደ እንደሆነና ወደ ሌላ ቆፎ ሲገቡ የደረሰባቸው እንደሆነ መልሶ ሊወስዳቸው እንደሚችል ነው ከሕጉ መገንዘብ የሚቻለው።

 

ጠፍተው የተገኙ ነገሮች (ፍ/ሕግ ቁ.1154-1158)

 

አንድ ሰው በቸልተኝነት ወይም ከፍላጐቱ ውጭ በሆነ ሁኔታ ንብረቱ ከእጁ የጠፋ እንደሆነና ያ የጠፋው ንብረት ሌላ ሰው ያገኘው እንደሆነ ጠፍቶ የተገኘ ዕቃ (ነገር) ይባላል። ለምሳሌ፦ በዝናብ ሓይል፣ በጐርፍ፣ በንፋስ ወዘተ የተወሰደበት እንደሆነ፣ የንብረቱ ባለቤት የሆነ ቦታ ላይ ረስቶት የሄደ እንደሆነ፣ ንብረቱ በሌላ ሰው የተደበቀበት እንደሆነ፣ በእንስሳት የተወሰደበት እንደሆነ፣ ከሌላ ሰው ንብረት ጋር በመደባለቁ ምክንያት ሳያገኝ የቀረ እንደሆነ ወይም በሌላ ተመሳሳይ ምክንያት ንብረቱ የት እንዳለ ለማወቅ ያልቻለ እንደሆነ ነው። እንደዚህ ዓይነት ንብረት በአንድ ወይም በብዙ ሰዎች ሊገኝ ይችላል።

 

የጠፋ ንብረትና በማወቅ የተጣለ (የተተወ) ንብረት ልዩነት አላቸው። ይኸውም፤ የጠፋ ንብረት ሲሆን በሕግ የተቀመጠ የጊዜ ገደብ (ይርጋ) እስኪያልፍ ድረስ የቀድሞው ባለቤት (ባለሃብት) መብት እንደተጠበቀ ይቆያል። የጠፋ ንብረት በሚሆንበት ጊዜ ያ ንብረት ባገኘ ሰው ላይ ሕጉ ግዴታዎች አስቀምጧል፤ እንዲሁም መብቶቹም ደንግጓል።

 

 

የጠፋ ንብረት ያገኘ ሰው ግዴታዎች፦

 

1. 1.የአስተዳደር ደንብ በሚያዘው መሰረት ለሚመለከተው የመንግስት አካል የጠፋ ንብረት ያገኘ ስለመሆኑ የማሳወቅ ግዴታ (ቁ.1154(1)) ።ይህንን ግዴታ ካልተወጣ በኢፌዴሪ ወንጀል ሕግ አንቀፅ ተጠያቂ ይሆናል።
2. 2.ንብረት የጠፋበት ሰው ንብረቱ የተገኘ መሆኑንና መልሶ እንዲወስድ በማስታወቅያ የመንገር (ቁ.1154(2)) ግዴታ አለበት። ይህ ማስታወቀያ በመጋናኛ ብዙሃን በመንገር ወይም በገበያ ላይ በመግለፅ ወይም በሌላ መንገድ ሊፈፀም ይችላል። ሆኖም ግን በመጋናኛ ብዙሃን መንገር ብዙ ሲሰራበት የማይታይ ከመሆኑም በላይ ከወጪ አንፃር ሲታይም ውድ ሊሆን ይችላል። ሌላ የማሳወቅያ መንገድም ቢሆን ብዙ ሲሰራበት አይሰተዋልም።
3. 3.ያገኘውን ንብረት ለመጠበቅ ተገቢ ጥንቃቄ ማደረግ ይጠበቅበታል (ቁ.1155(2))። የጠፋ ንብረት ያገኘ ሰው ንብረቱ እንዳይሰረቅ ወይም እንዳይበላሽ እንደራሱ ንብረት እንክብካቤ ሊያደርግለት ይገባል። ከአቅም በላይ በሆነ ምክንያት ንብረቱ ጉዳት የደረሰበት ወይም የተበላሸ እንደሆነ ግን ተጠያቂ አይሆንም።

 

የጠፋ ንብረት ያገኘ ሰው መብቶች፦

 

ሀ/ የንብረቱ ባለቤት እስኪመጣ ድረስ በእጁ አድርጎ የማስቀመጥ (ቁ.1155 (1))

ለ/ ጠፍቶ የተገኘው ንብረት ሊበላሽ ወይም ሊበሰብስ፣ ሊያረጅ የሚችል ወዘተ ወይም ለጥበቃው ብዙ ወጪ የሚጠይቅ ከሆነ ግልፅ በሆነ ቦታ ላይ በሓራጅ የመሸጥ (ቁ.1156 (1)) ። ለብዙ ወጪ የሚዳርግ ከሆነ የሚለውን አባባል ከንብረቱ ዋጋ በማወዳደር የሚታይ ነው።

ሐ/ ከንብረቱ ባለቤት አንድ አራተኛው የንብረቱ ዋጋ በጉርሻ መልክ እንደየሁኔታው ሊያገኝ

  ይችላል። እዚህ ላይ ጉርሻው የመስጠት ወይም ያለመስጠት ስልጣን ለዳኞች የተሰጠ ነው

  (ቁ.1158 (1)) ። የጉርሻው መጠን ሊወሰን የሚችለው ንብረቱ ያገኘውን ሰው እና የንብረቱ ባለቤት ያላቸው ሃብትና እንዲሁም የንብረቱ ባለቤት የጠፋውን ንብረት ፈልጎ ለማግኘት የነበረው ዕድል መጥበብና መስፋት ታሳቢ ያደረገ ነው።

መ/ለንብረቱ ጥበቃ ወይም ለሽያጭ ፣ የንብረቱ ባለቤት ቀርቦ ንብረቱን እንዲረከብ ለማስታወቅ ያወጣውን ወጪ እንዲተካለት የመጠየቅ መብት (ቁ.1157(2))። የንብረቱ ባለቤት የሆነ ሰው ላግኚው ወጪዎቹ እስካልተካለት ድረስ ንብረቱን በዕዳ ይዞ የማቆየት መብት አለው።

ሰ/ የይርጋ ጊዜው ያለፈ እንደሆነ የጠፋውን ንብረት ባለቤት የመሆን (ቁ.1157(1))። ይህ መብት ከፍ/ሕግ ቁጥር 1192 ጋር ተያይዞ የሚታይ ነው።

 

የተጣሉ ወይም የተተው ነገሮች /ንብረቶች/ ከጠፉ ንብረቶች ልዩነት እንዳላቸው ግንዛቤ መውሰድ ያስፈልጋል። ንብረቶች ከባለቤታቸው ፈቃድ ውጭ፤ ማለትም ከቸልተኝነት የተነሳ ወይም ከዓቅም በላይ በሆነ ሁኔታ ሊጠፉ እነደሚችሉ ከላይ ተመልክተናል። የተጣሉ ወይም የተተው ንብረቶች ግን የእነዚህ ንብረቶች ባለቤት በማወቅ ከአሁን በኃላ አይጠቅሙኝም ብሎ የጣላቸው ወይም የተዋቸው ናቸው። ስለሆነም የቀድሞው ባለቤት የባለሃበትነት መብቱ ንብረቶቹን እንደጣላቸው ወዲያውኑ ይቋርጣል። እነዚህ ነገሮች እንደተጣሉ ወዲያውኑ ሌላ ሰው ያገኛቸው ወይም ያነሳቸው እንደሆነ ያ ሰው ካገኛቸው /ካነሳቸው/ ጊዜ ጀምሮ የእነዚህ ነገሮች ባለሃብት ይሆናል። ስለዚህ እዚህ ላይ እንደ ዋና ነጥብ ተደርጎ የሚወስደው የቀድመው ባለሃበት ንብረቱ ከእጁ ሊወጣ የቻለው በራሱ ፈቃድ ነው ወይስ አይደለም የሚል ይሆናል።

 

 

ስለተቀበረ ገንዘብ (Treasure) (ፍ/ሕግ ቁ.1159-1160)

 

የተቀበረ ገንዘብ የሚባለው ቀደም ሲል ባለቤት የነበረው ነው ተብሎ የሚታመን ሆኖ ኃላ ግን አንድ ቦታ ላይ እንደተቀበረ ተረስቶ የቀረ ነው ብሎ ማስቀመጥ ይቻላል። ይህ ድንጋጌ ተጠፍቶ የተገኘ ንብረት የሚመለከቱ ድንጋጌዎችን ልዩ ሁኔታ (exception) ነው ማለት ይቻላል። አንድ ነገር የተቀበረ ገንዘብ ነወ ብሎ ለመሰየም፦

 

1. 1.ተቀብሮ የተገኘው ንብረት ተንቀሳቃሽ ንብረት መሆን አለበት፣
2. 2.በሚንቀሳቀስ ወይም በማይንቀሳቀስ ንብረት ውስጥ ተቀብሮ የቆየ ነገር መሆን አለበት፣
3. 3.የራሱ ነፃ ህልውና ኖሮት ተቀብሮ ከተገኘበት ንብረት ጋር በቀላሉ ሊለያይ የሚችል መሆን አለበት፣ ከመያዣው ሊለያይ የማይችል ከሆነ የእዛ መያዣ ሙሉ ኣካል /ክፍል/ እንደሆነ ተደርጎ ስለሚቆጠር ነው።
4. 4.ቢያንስ ለ50/ሃምሳ/ ዓመታት ያህል ተቀብሮ የነበረ መሆን አለበት
5. 5.ገንዘቡ ሲገኝ ባለቤት ያልነበረው ወይም የእኔ ነው ብሎ አሳማኝ ነገር ሊያቀርብበት የማይችል መሆን አለበት።

ከዚህ ጋር ተያይዞ መነሳት ያለበት ጥያቄ ተቀብሮ የተገኘውን ገንዘብ ባለቤት የሚሆነው ማን ነው የሚልው ነው። ይህ ጥያቄ ለመመለስ ሁለት ሁኔታዎችን ግምት ውስጥ ማስገባት ያስፈልጋል። ይኸውም፤ የተቀበረውን ገንዘብ ያገኘ ሰው የመያዥውም ባለቤት የሆነ እንደሆነ ገንዘቡም የራሱ ይሆናል። የተቀበረው ገንዘብ ያገኘ ሰው የመያዣው ባለቤት ካልሆነ ደግሞ ሁለት ሁኔታዎች ይኖራሉ። አንደኛው ገንዘቡ ሊያገኘው የቻለው በራሱ ጥረት ወይም በአጋጣሚ የሆነ እንደሆነ የተገኘውን ገንዘብ /ንብረት/ ግማሹ በጉርሻ መልክ ለራሱ ግማሹ ደግሞ ለመያዣው ባለቤት ይሆናል። ሁለተኛ ንብረቱ ሊያገኝ የቻለው በመያዣው ባለቤት ትእዛዝ የሆነ አንደሆነ ግን የጉልበቱ ዋጋ ያገኝ እንደሆነ እንጂ ከተገኘው ገንዘብ/ንብረት/ ተካፋይ ሊሆን አይችልም።

 

እዚህ ላይ ግልፅ መሆን ያለበት ነገር ቢኖር አንቲካ የሚባሉ ጥንታዊ ዕቃዎች ፤ ለምሳሌ በአርኪዮሎጂ ቁፈራ የሚገኙትን ነገሮች እንደተቀበረ ንብረት እንደማይቆጠሩና ለእነሱ መተዳደርያ ተብለው በሚወጡ ልዩ ሕጎች/ደንቦች እንደሚመሩ ነው።

 

ስለ ጥንታዊ ታሪካዊ ቅርሶች የሚደነግገውን ኣዋጅ ቁጥር 229/1958 በአንቀፅ 2/ሀ/ ስር የተመለከተ ሲሆን “ጥንታዊ ቅርስ ማለት ከ1850 ዓ/ም በፊት የተሰራ ማናቸውም ዓይነት ሰው ሰራሽ ስራ ወይም ዕቃ ማለት ነው” በሚል መልኩ አስቀምጦታል። የእነዚህ ንብረቶች ባለቤት መንግስት ወይም የአገሪቱ ሃብቶቸ እንደሆኑና የሚንቀሳቀሱና የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች እንደሚያጠቃልልም በዚሁ አዋጅ ዓነቀፅ 3 ላይ ተመልክቶ እንደነበር መገንዘብ ይቻላል። ጥንታዊ ቅርስ በእጁ ይዞ የሚገኝ ሰውም ከሚመለከተው የመንግስት አካል ፊት ቀረቦ ማስመዝገብ እንዳለበትና እስኪያስረክብ ድረስ ብቻ በእጁ ማቆየት እንደሚችል ነው ከአዋጁ አንቀፅ 4 መረዳት የሚቻለው:: ይህ አዋጅ ቁጥር 229/1958 በአዋጅ ቁጥር 36/1982 የተሻረ ሲሆን አዋጅ ቁጥር 36/1982 ደገሞ በአዋጅ ቁጥር 209/1992 ተሽረዋል::

 

በ1992 ዓ.ም ስለቅርስ ጥናትና አጠባበቅ የወጣ አዋጅ ቁጥር 209/1992 ቅርስን አስመለክቶ-የደነገገው ፍ/ሕጉ ካስቀመጠው ለየት ባለ መልኩ ነው::

 

ቅርስ የሚንቀሳቀስ ወይም የማይንቀሳቀስ ወይም ግዙፍነት ያለው ወይም የሌለው ነገር ሊሆን እንድሚችል በአዋጁ አንቀፅ 3 ስር የተካተተ ሲሆን፤ በአዋጁ ዓነቀፅ 14(1) ደግሞ ቅርሶቸ በመንግስት ወይም በማናቸውም ሰው ባለቤትነት ሊያዙ እንደሚችሉ ይገልፃል::

 

ይህ በእንዲህ እንዳለ ቅርስ ከሌላ ሃብት የሚለይበት ሁኔታዎቸ አሉት:: እነዚህም በግዴታ (duties) እና  በገደብ (restriction) መልክ የተቀመጡ ናቸው::

 

የቅርስ ባለሃብት ግዴታዎች በተመለከተ በአዋጁ አንቀፅ 18 ላይ የተደነገጉ ሲሆን፤ ማናቸውም ቅርስ በባለቤትነት ያየዘ ሰው:

1.  በራሱ ወጭ ለቅርሱ ተገቢውን ጥበቃና እንክብካቤ ማድረግ

2. ቅርሱን ለኤግዚብሽን ወይም በሌላ ሁኔታ ለህዝብ እንዲታይ በባለስልጣን ሲጠየቅ መፍቀድ

3. ለቅርሱ አያያዝና አጠቃቀም የሚመለከቱ የዚህን አዋጅ ድንጋጌዎችና በአዋጁ መሰረት የወጡ ደንቦችና መመርያዎችን ማክበረ አለበት ይላል

 

እነዲሁም ማናቸውመ ሰው በባለቤትነት የያዘውን ቅርስ ሚኒስትሩ በሚያወጣው መመሪያ መሰረት የማስመዘገብ ግዴታ እንዳለበት (አንቀፅ 16(1))፤ የማይንቀሳቀስ ቅርስን እና የተመዘገበ ተንቀሳቃሽ ቅርስ ከአንድ ቦታ ወደ ሌላ ቦታ ለማንቀሳቀስ ፈቃድ እንደሚያስፈልገው ነው ከአዋጁ ይዘት ግንዛቤ መውሰድ የሚቻለው (አንቀፅ 21)::

 

ቅርሶች በመንግስት ብቻ ሳይሆን በማናቸውም ሰው በባለቤትነት ሊያዙ እንደሚችሉ አይተናል:: ይሁን እንጂ ይህ የቅርስ ባለቤትነት ለሌላ ሰው ለማስተላለፍ እንደ ሌላ የንብረት ዓይነት በባለ ይዞታው ወሳኔ ብቻ የሚፈፀም አይደለም:: በአዋጁ አንቀፅ 23 ላይ እንደተመለከተው፤ ማንኛውም ሰው የያዘውን ቅርስ በማናቸውም ሁኔታ ለሌላ ሰው ሲያሰተላልፍ ሁለቱም ወገኖች በቅድሚያ ባለስልጣኑን በፅሑፍ ማሳወቅ እንዳለባቸው እና ባለስልጣኑ ደግሞ ለሽያጭ የቀረቡ ቅርሶችን የመግዛተ ቅድሚያ መብት እንዳለው ተመልክተዋል::

 

ቅርሶችን በሽያጭ መልክ ለሌላ ሰው ማስተላለፍ እንደሚቻል አዋጁ ቢጠቁምም በሌላ መልኩ ደግሞ ለንግድ ዓላማ ሲባል መግዛትና መሸጥ እንደማይቻል በሕግ ተገድበዋል (አንቀፅ 24(1) ይመለከተዋል):: ይህ ብቻ ሳይሆን ተገቢ ጥበቃ፣ ጥገናና እድሳት ያልተደረገለት ወይም ለብልሽት የተጋለጠ ወዘተ ቅርስ ሲሆን፣ በቤተመዘክር ማስቀመጥ አስፈላጊ ሆኖ ሲገኝ እና ፈቃድ ሳያገኝ ወደ ውጭ አገር ሲወጣ የተገኘ እንደሆነም በመንግስት ሊወረስ እንደሚችል ነው(አንቀፅ 25):: በተጨማሪም በፍለጋ፣ ግኝትና ጥናት የተገኘ ቅርስ በአዋጁ (አንቀፅ 35(3))  መሰረት ለመንግስት እንድሚያስረክብ (አንቀፅ 29) እና ስለቅርስ ጥናት ያካሄደ ሰው የጥናቱ ውጤት የሆነውን ማናቸውንም ፅሑፍ በሚመለከት የባለሃብትነት መብት በፍ/ሕግ መሰረት እንደሆነ ተመለክተዋል(አንቀፅ 40):: እነዲሁም ማንኛውም ሰው የማኣድን፣ የህንፃ፤ የመንገድ ወይም ተመሳሳይ ስራ ለማካሄድ ባደረገው ቁፋሮ ወይም በማናቸወም አጋጣሚ ሁኔታ ቅርሶችን ያገኘ እንደሆነ ለሚመለከተው አካል ማሳወቅ ያለበት ሆኖ ሽልማት የማግኘት መብት እንዳለውም በአዋጁ ውስጥ ተካትተዋል (አንቀፅ 41 ይመለከተዋል)::

 

በአጣቃላይአዋጁ ሲታይ አንድ ሰው የቅርስ ባለቤት ሊሆነ እንደሚችል ቢደነግግም እንደሌላ ዓይነት ንብረት የፈለገው ነገር ሊያደረገው አይችልም:: ይህ የሆነበት ምከንያት ደግሞ በቅርስ ባለቤትነት ላይ በርከት ያሉ ግዴታዎች (duties) እና ገደቦቸ (restrictions) ያሉበት በመሆኑ ነው::

 

የጠላት ንብረት መያዝ (Seizure of enemy property)

 

የጠላት ንብረት በመያዝ ባለቤትነት /ባለሃብትነት/ ማረጋገጥ የሚቻለው ለውግያ /ጦርነት/ ተብሎ የተመደበውን ንብረት በሌላ ሓይል ወይም መንግስት ሲማረክ ወይም በቁጥጥር ስር ሲገባ ነው። ንብረቱ ከተማረከ በኃላ የማራኪው ሓይል ወይም መንግስት ንብረት ይሆናል። እንደዚህ ዓይነት ሁኔታ ሲያጋጥም በዓለም አቀፍ ሕግና በፓብሊክ ሎዉ የሚመራ ይሆናል። በግለሰብ ደረጃም ሊያዝ የሚችል ነው ተብሎ አይታሰብም።

ሀ/ ይዞታ የሚተላለፍበት መንገድ፤

1.ባለይዞታ የሆነ ሰው ይዞታውን በቀጥታ ለሌላ ሰው ሲያስተላልፍ (ርክክብ ሲፈፀም ጊዜ) (ፍ/ሕግ ቁ. 1143)

2.የባለይዞታነት መብት ስለመኖሩ የሚያረጋግጡ ሰነዶች አዲሱ ባለይዞታ ለሚሆኖው ሰው በማስረከብ። ይኸውም ንብረቱ በሰነዱ ላይ ግልፅ በሆነ ሁኔታ ተዘርዝሮ ሊተላለፍ ይገባል። ይህ ዓይነት የመተላለፍያ መንገድ በተለይ በመጓጓዥ ውል (Bill of Lading) አማካኝነት ለሚተላለፉ ንብረቶች /ዕቃዎች/ ይመለከታል። /ፍ/ሕግ ቁ.1144(1) ይመለከተዋል/። ዕቃውን የሚመለከት ሰነድ በያዘና ዕቃውን በአካል በቁጥጥሩ ስር ባደረገ ሰው መካከል ክርክር የተነሳ እንደሆነ ክፉ ልቦና ወይም ተንኰል ከሌለው በስተቀር ዕቃውን በእጅ ያደረገ /ባለይዞታ/ ሰው ብልጫ /ቅድሚያ መብት/ ያገኛል። /ፍ/ሕር ቁ.1144(2) ይመለከተዋል/።

3.የቀድሞ ባለይዞታ ንብረቱ የያዝሁት ወደ ፊት አዲስ ባለይዞታ ለሚሆነው ሰው ነው ብሎ በማያጠራጥር /ግልፅ በሆነ ሁኔታ/ የገለፀ እንደሆነ ነው። /Constructive transfer/ ይሉታል። (ፍ/ሕግ ቁ. 1145(1))። ያም ሆኖ ግን የቀድሞ ባለይዞታ የከሰረ እንደሆነ ወደፊት አዲስ ባለይዞታ ለሚሆኖው ሰው ነው የያዝሁት ቢልም ከእርሱ ገንዘብ የሚጠይቁ ሰዎች መብት እንደተጠበቀ መሆኑን ሕጉ ያመለክታል (ፍ/ሕግ.1145(2) )

 

ለ/ ይዞታን የማስተላለፍ አስፈላጊነት፤

 

የይዞታ መብት የማስተላለፍ አስፈላጊነት የባለሃብትነት መብት ለማስተላለፍ ወይም ንብረቱ በሌላ ሰው እጅ ሆኖ እንዲጠቀምበትና እንዲገለገልበት ለማድረግ ወይም የእዳ መያዣ እንዲሆን ለማድረግ ይጠቅማል።

 

የባለቤትነት/ባለሃብትነት/መብት ለማስተላለፍ የሆነ እንደሆነ ይዞታ ከተላለፈበት ጊዜ ጀምሮ ሃሓላፊነትም አብሮ የሚተላለፍ ይሆናል። በሌላ አባባል የዕቃው ርክክብ ከተፈፀመበት ጊዜ ጀምሮ የጉዳት ሃላፊነትም አዲስ ባለሃብት ለሚሆኖው ሰው አብሮ ይተላለፋል (ፍ/ሕግ ቑ.2324 (1))

 

የይዞታ መብት ማስከበርያ መንገዶች፤

 

በአንድ ንብረትና በባለቤቱ ወይም በባለይዞታ መካከል ያለውን ግንኙነት ሕግ እውቅና ሰጥቶ ከማንኛውም ሰው የሚመጣን ሕገ ወጥ ጣልቃ ገብነት ቅሚያ በመከላከል ሕግ ጥበቃ ያደርጋል። ሕግ ለንብረት መብት ጥበቃ በማድረግ ሊደርስ የሚፈልግበት ግብ ኢኮኖሚያዊ ጥቅሞችን በመንከባከብ ሰዎች ጥሪቶችን በተቀላጠፈ ሁኔታ ለመጠቀም እንዲችሉ የሚያነሳሳቸው ይሆናል። በመሆኑም ከንብረቱ ጋር በሕግ ተቀባይነት ያለው ግንኙነት ያለው ሰው ባገኘው የንብረት መብት ላይ ሌላ ሰው ጣልቃ በሚገባበት ጊዜ የንብረት መብት ማስከበሪያ የሆኑ መንገዶችን በመጠቀም የንብረት መብቱ እንዲከበርለት ማድረግ ይችላል።

 

አንድ ባለይዞታ መብቱን በሁለት መንገድ ማስከበር ይችላል።

 

1. (1)ባለይዞታ በንብረቱ ላይ የተፈጠረን ሁከት ለማስወገድ ሓይል ተጠቅሞ ለመከላከል ይችላል። ይኸውም ንብረቱን ከነጣቂ ወይም በድብቅ ከሚወሰድ ሰው ማስለቀቅ ይችላል። በይዞታ ላይ የሚፈጠር ሁከት በሓይል ለመከላከል ግምት ውስጥ መግባት ያለባቸው ሁኔታዎች ኣሉ።

ሀ/ በሓይል የመከላከል፣ የተወሰደብህ ንብረት የማስመለስ፣ ህውከት የማስወገድ መብት ተግባራዊ መሆን የሚገባው ለችግሩ ምክንያት በሆነው ወይም ችግሩ በፈጠረው ሰው ላይ እንጂ በሶሰተኛ ወገን ላይ ተፈፃሚ ሊሆን እንደማይገባው፣

ለ/ ሓይል የመጠቀም መብት ከደረሰው ችግር ተመጣጣኝ መሆን እንዳለበትና ልኩን አልፎ መሄድ የተከለከለ መሆኑን፣

ሐ/ ለመከላከል ብሎ ሓይል የመጠቀም ተግባር ወዲያውኑ ለመከላከል ምክንያት የሆነው ችግር እንደተፈጠረ መሆን እንዳለበት ነው። እነዚህ ሁኔታዎች በወንጀል ሕግ አንቀፅ 78-ከተደነገገው-የመከላከል-መብት-ጋር የጠበቀ ቁርኝት ያለው ይመለላል።

 

በግል የመከላከል መብት የተቃጣን ጥቃት ለመከላከል ይቻል ዘንድ ባለይዞታው ሓይል ሊጠቀም የሚችልበትን ሁኔታ በፍ/ሕግ ቁጥር 1148(1) እና (2) ላይ ተደንግጎ ይገኛል። ይኸውም፦

“1. ባለይዞታ የሆነ ሰው እንዲሁም ለሌላ ሰው የያዘው ቢሆንም ይዞታውን ለመንጠቅ ወይም 

በይዞታው ላይ ሁከት ለማንሳት የሚያደርገውን ማንኛውንም ሓይል በመከላከል ለመመለስ

መብት ኣለው።

 2. እንዲሁም እጅ ያደረገው ነገር በንጥቂያ ወይም በስውር የተወሰደበት እንደሆነ ነጣቂውን

በማስወጣት ወይም ነገሩን በግፍ ሲወስድ ከተገኘው ወይም ይዞ ሲሸሽ ከተያዘው ነጣቂ ሰው

 ላይ ወዲያውኑ በጉልበት በማስለቀቅ የተወሰደበትን ነገር ለመመለስ ይችላል።” ይላል።

 

የተቃጣን ጥቃት በመመለስ ህይወት፣ ኣካልን ወይም ሌላ ማናቸውም ፍትሓዊ መብት (legally protected right) በመከላከል ማስቀረት የመቻል መብት ህገወጥ ጥቃትን በሚያወግዝ ጠቅላላ መግባቢያ ላይ የቆመ ነው። በመሆኑም ከጥቃት ወይም ከሕገ ወጥ ድርጊት የራስን ይዞታ በመከላከል አጥቂውን መመለስ ወደ ፍርድ ቤት ሳይኬድ መብትን የማስከበርያ መንገድ (extra-judicial remedy) ነው።

 

ስለዚህ በሕግ በተደነገገው መሰረት የባለይዞታነት መብት ያለው ሰው በይዞታው ላይ የመንጠቅ ወይም ሁከት የማንሳት የሓይል እርምጃ ሲቃጣበት ከወንጀል ሕግም ሆነ ከፍትሓብሔር ሕግ ድንጋጌዎች ባገኘው መብት መነሻ ባለመብቱ በሓይልና ራሱን የመርዳት (self-help) መብት ይኖረዋል።

 

ሓይልን ሓይል በመጠቀም የመመለሱ ሁኔታ በተለይም ጉዳዩን ለፍ/ቤት ለማቅረብ ዳኝነት ለመጠየቅ ጊዜ በማይኖርበት አጋጣሚ ብቸኛ አማራጭ ይሆናል። በዚህም ባለመብቱ ለራሱ ጉዳይ ዳኛ በመሆን የተቃጣበትን ጥቃት ለመመለስ የሚወስደው እርምጃ በሕግ ተቀባይነት አለው።

 

በይዞታ ላይ የሚፈጠር ሁከት በፍርድ ስለማስወገድ

 

በሕጋዊ ይዞታው ላይ ሁከት የተፈጠረበት ወይም ከሕግ ውጭ ንብረቱ የተወሰደበት ሰው ጉዳዩን ለፍርድ ቤት በማቅረብ በይዞታው ላይ የተፈጠረው ሁከት እንዲወገድ ወይም የተነጠቀው ንብረቱ እንዲመለስ በመጠየቅ የክስ አቤቱታ ሊያቀርብ ይችላል።

በፍ/ብሔር ሕግ ቁ.1149 ላይ ስለ ሁከት ማስወገጃ ክስ እንደሚከተለው ተመልክቷል፦

 

“1. ይዞታው የተወሰደበት ወይም በይዞታው ላይ ሁከት የተነሳበት ሰው የተወሰደበት ነገር እንዲመለስለት ወይም የተነሳው ሁከት እንዲወገድለት እንዲሁም ስለደረሰበት ጉዳት ኪሳራ እንዲሰጠው ለመጠየቅ ይችላል።

2. የያዘው ነገር ከተነጠቀበት ወይም በይዞታው ላይ ሁከት ከተነሳበት ቀን አንስቶ እስከ ሁለት ዓመት ድረስ በፍርድ ካልጠየቀ እጅ ይዛወርልኝ የማለት ክስ መብቱ ይቀርበታል።

3.ተከሳሹ የሰራውን አደራረግ የሚፈቅድ ለርሱ የሚናገለት መብት መኖሩን በፍጥነት እና በማይታበል ዓይነት ካላስረዳ በቀር ዳኞቹ የተወሰደው ነገር እንዲመለስ ወይም የተነሳው ሁከት እንዲወገድ ያዛሉ።”

 

ከተጠቀሰው ድንጋጌ ይዘት መረዳት እንደሚቻለው ሁከት ለማስወገድ በፍ/ብሔር ሕግ ቁ.1149 መሰረት የሚቀርብ የክስ ኣቤቱታ (possessory action) ይዞታን የመከላከል ግብ አለው። የይዞታ መብት የሕግ ጥበቃ ስለሚደረግለትም በሕግ ላይ የተደነገገውን ስርዓት በመከተል ሌላ ባለመብት ነኝ የሚል ወገን መብቱን ከሚያስከብር በስተቀር ሓይልን በመጠቀም ባለይዞታውን ማስለቀቅ በሕግ ተቀባይነት አይኖረውም።

 

የዳኝነት ተቋማትም የሓይል ጥቃት ሰለባ ሆነው የባለይዞታነት መብታቸውን ከሕግ ውጭ የሚያጡ ሰዎች የሚያቀርቡትን የሁከት ማስወገጃ ክስ የተፋጠነ ሁኔታ በማየት ውሳኔ ለመስጠት ካልቻሉ ሕገ ወጥነትን ለመከላከልም ሆነ ለማስወገድ ያላቸው ብቃት የተዳከመ ይሆናል። በተለይም ሁከት ከመፈጠሩ በፊት በባለይዞታው በኩል ሁከቱ ሊፈጠር መሆኑን ከሚያስረዳ ማሰረጃ ጋር ለፍ/ቤት የቀረበ የሁከት ይወገድልኝ ክስ በሁለቱ ወገኖች መካከል የሓይል ተግባራት ተፈፅሞ የሕ/ሰቡ ሰላምና ደህንነት ከመረበሹ አስቀድሞ የዳኝነት ተቋሙ ተገቢውን የሕግ ማስከበር ሃላፊነቱን በአግባቡ መወጣት ይጠበቅበታል። የሁከት ድርጊቱ ከተፈፀመ በኃላ ሰሚቀርብ የሁከት ማስወገጃ ክስ የተከሳሹ የሓይል ተግርባር መፈፀም ያለመፈፀምና የከሳሹን ይዞታ መንጠቅ ያለመንጠቅ ተገቢውን ስነ-ስርዓት ተከትሎ መጣራትና በፍጥነት ውሳኔ ማግኘት ያለበት ጭብጥ ነው።

 

በመሆኑም በፍ/ብሔር ሕግ ቁ.1149 (3) አነጋገር ተከሳሹ የስራውን አደራረግ የሚፈቅድለት ለርሱ የሚናገርለት መብት (right) መኖሩን በፍጥነት እና በማይታበል ዓይነት (forthwith and conclusively) ማስረዳት የሚጠበቅበት መሆኑን ስለሚያሳይ የማስረዳት ሸክሙና የጊዜውን አጠቃቀም ፍርድ ቤቶች ከግንዛቤ ማስገባት የሚጠበቅባቸው ይሆናል።

 

ከሁከት ማስወገጃ ክሶች አንፃር በፍርድ ቤቶች መካከል የአፈፃፀም ልዩነት ይታያል። የክሱን ይዘት የባለቤትነት መብት ማረጋገጫ አድርጎ መመልከት እንደሌሎች ጉዳዮች መደበኛውን ስነ-ስርዓት ተከትሎ መምራት እና የጉዳዮችን የተፋጠነ መፍትሄ ፈላጊነት ትኩረት ያለመስጠትና የማስረዳት ሸክሙን የትኛው ወገን መወጣት እንዳለበት የተለያዩ አቋሞችን በምሳሌነት መጥቀስ ይቻላል።

ለማጠቃለልያህል በዚህ ምእራፍ ስር ለማየት እንደተሞከረው የይዞታ ትርጉም አንድ ሰው አንድን ነገር በእጁ አድርጎ በእውነት የሚያዝበት ሆኖ ሲገኝ ማለት እንደሆነ፣ ይዞታ ስለመኖሩ የሚያረጋግጡ ሁለት ነገሮች እንዳሉ፣ አንደኛው ንብረቱ እጅ ማድረግ ሲሆን ሁለኛው ደግሞ ንብረቱ ለመቆጣጠርና ለመጠቀም ሓሳብ መኖር ሲሆን የሁለቱ ነገሮች መምሟላት ይዞታን የሚያስገኙ እንደሆኑ አይተናል:: ይዞታ ሊቀር የሚቸለውም በባለይዞታው ፈቃድ ለሌላ ሰው የተላለፈ እንደሆነ፣ ባለይዞታ የመሆን ሓሳብ ቢኖርም ነብረቱ የጠፋ እንደሆነ እና ንብረቱ ከእጁ በይወጣም ባለይዞታ የመሆን ሓሳብ የጠፋ እንደሆነ መሆኑን ተገነዝበናል:: ይዞታ ቀጣይነተ የሌለው፣ በሓየል የተገኘ፣ በድብቅ የተያዘ እና እውነተኛ ይዞታ ስለመኖሩ የሚያጠራጥር በሆነ ጊዜ ይዞታው ጉድለት ያለበት ነው እነደሚባልም አይተናል:: የይዞታ መብት የሕግ ጥበቃ ያስፈለገበት ዋና ምክንያት እያንዳንዱ ዜጋ ወይም ሕ/ሰብ በአጠቃላይ ንብረቱን በሰላም እንዲጠቀምበተና እንዲገለገልበት ለማድረግ መሆኑን ተረድተናል:: ነገሩን በቀጥታ በመስጠት ወይም ይዞታ ስለመኖሩ የሚየረጋግጡ/የሚያስረዱ/ ሰነዶችን በማስረከብ ይዞታን ማሰተላለፍ እነደሚቻልም ለማየት ሞክረናል:: የይዞታ መብት አንደየሁኔታው በሓይል ወይም በፍርድ ቤት አማካኝነተ ማስከበር የሚቻል መሆኑንም ለመገንዘብ ችለናል::

 

የይዞታ ትርጉም፦

 

የፍ/ሕግ ቁጥር 1140 ያስቀመጠው ትርጉም፤ “ይዞታ ማለት አንድ ሰው አንድን ነገር ብእጁ አድርጎ በእውነት የሚያዝበት ሆኖ ሲገኝ ነው” የሚል ነው። ከዚህ ትርጉም መገንዘብ የሚቻለው ይዞታ ማለት አንድ የሚንቀሳቀስ ወይም የማይንቀሳቀስ ንብረት አሻሚ ወይም ድብቅ ባልሆነ ሁኔታ በቁጥጥር ስር በማድረግ ልታዝበት የምትችል ማለት ነው። እዚህ ላይ ንብረቱን መቆጣጠርና ማዘዝ መቻል ብቻ ሳይሆን በንብረቱ መጠቀምና መገልገልም ይጨምራል።

 

አንድ ሰው በተለያየ መንገድ ባለይዞታ መሆን ይችላል። ለምሳሌ ። የአላባ ተጠቃሚ በመሆን፣ የንብረቱ ባለሃብት በመሆን፣ አንድ ንብረት በመያዥነት (pledge) በመያዝ ወዘተ። ይዞታ በአንድ ሰውና በአንድ ንብረት መካከል ስለሚኖር ግንኙነት የሚገልፅ እንጂ የንብረት ባለሃብትነት መብት ማለት አይደለም፤ እንዲያውም ከባለሃብትነት መብት የጠበበ መብት ያለው ነው።

 

ይዞታ ስለመኖሩ የሚያረጋግጡ መለኪያዎች /መመዘኛዎች/

 

ሀ/ አንድ ዕቃ (corpus) መኖር አለበት ብቻ ሳይሆን ይህንን ዕቃ በይዞታ ስር የማድረግ ሓሳብ (Animus) መኖር አለበት። ስለዚህ ይህ ነጥብ የሚያብራራልን ነገር ቢኖር ይዞታው በቁጥጥር ስር ከማድረግ በተጨማሪ ለመጠቀምና ለመገልገል በሚል ሓሳብ የተያዘ መሆን እንደአለበት ነው።

ለ/ ቀጥተኛ ያልሆነ /ተዘዋዋሪ/ ይዞታ በሚመለከት ደግሞ ዕቃው በሌላ ሰው እጅ የተያዘ ሆኖ ንብረቱ የመቆጣጠርና የመጠቀም ሓሳብ (intention) ግን ከባለይዞታው ጋር ሊቀር ይችላል። አብዛኛው ጊዜ ሲታይ ግን ሓሳብ (Animus) ዕቃውን ወደ ሄደበት ይከተላል ነው የሚባለው።

 

በዚህ ዙርያ ሁለት ንድፈ - ሓሳባዊ አስተያየቶች ይንፀባረቃሉ

 

1. 1)ሳብጀክቲቭ (subjective) ንድፈ ሓሳብ /ሳቪኒ በሚባል የሕግ ሙሁር የሚራመድ ሓሳብ/ ሆኖ ባለይዞታ ለመሆን አንድ ሰው አንድ ነገር በፍላጐቱ ለራሱ ብሎ የያዘው መሆን አለበት። ዋናው ነገር የሰውየው ሓሳብና ፍላጐት ነው መታየት ያለበት የሚል ነው።

 

1. 2)ኦብጀክቲቭ (objective) ንድፈ ሓሳብ / ሄሪንግ በሚባል ሙሁር የሚራመድ/ ሆኖ አንድ ሰው ባለይዞታ ነው ለማለት ምን ሓሳብ አለው ሳይሆን መታየት ያለበት ዕቃውን ከማን እጅ ጋር ነው ያለው የሚል ነገር ነው መታየት ያለበት። ይኸውም ዕቃውን በእጁ ያስገባ የዚያ ንብረት ባለይዞታ መሆኑን ይገመታል ይላሉ።

 

ይዞታ የሚገኝበትና የሚቀርበት ሁኔታ

 

 1.ይዞታ የሚገኝበት ሁኔታ ሁለት ነገሮችን አካትቶ የያዘ ነው፦

የመጀመርያው ሁኔታ ዕቃውን በአካል መቆጣጠር እና እንደ ባለይዞታ መጠን የመጠቀምና የመገልገል ሓሳብ ሲኖር ነው። በመርህ ደረጃ ሁለቱ ሁኔታዎች ተማልተው መገኘት የግድ የሚል ሆኖ ፤ በልዩ ሁኔታ ግን ሁለቱ ሊለያዩ ይችላሉ።

ለምሳሌ፦ የኣእምሮ በሽታ ያለው ሰው የማሰብ ችሎታው ስለሚያጣ ወይም ስለሚቀንስ የሞግዚቱ ፈቃድ ያስፈልገዋል። በሌላ ሁኔታ ደግሞ አንድ ሰው አንድ ንብረት /ዕቃ/ በኣካል ሊይዘው /በቁጥጥሩ ስር ሊያደርገው/ ይችለል፤ ሆኖም የባለይዞታነት ሓሳብ ግን በሌላ ሰው ሊኖር ይችላል።

ለምሳሌ፦ በወካይና በተወካይ መካከል የሚታይ ሁኔታ መጥቀስ ይቻላል።

 

2.ይዞታ የሚቀርበት ሁኔታ፦

 

ሀ/ ይዞታ የሚጠፋበት አንድ ምክነያት በባለይዞታ ፈቃድ ሁለቱ ሁኔታዎች ሲጠፉ ነው።

-ለሌላ ሰው ሲተላለፍ፤ ይኸውም ዕቃው በአካል ለሌላ ሰው ሊተላለፍ ይችላል። እንዲሁም ዶክሜንት በማግኘት ሊሆን ይችላል። በዶክሜንት አማካኝነት ሊተላለፉ የሚችሉ የማይንቀሳቀሱና ልዩ ተንቀሳቃሽንብረቶች ናቸው።

-ባለይዞታው ዕቃውን /ንብረቱን/ አያስፈልገኝም ብሎ የጣለው አንደሆነ ነው።

ለ/ ባለይዞታ የመሆን ሓሳብ ቢኖርም ንብረቱ የጠፋ እንደሆነ /ለምሳሌ እንስሳ ሲጠፋ ጊዜ/

ሐ/ ባለይዞታ የመሆን ሓሳብ ጠፍቶ ንብረቱ ግን ከእጁ ሳይወጣ ሊቆይ የሚችልበት ሁኔታ ሲኖር። ለምሳሌ ፦ ንብረቱ ሸጦ ሲያበቃ ወደ ገዢ ሳያስተላልፈው የቀረ እንደሆነ።

 

የይዞታ ሕጋዊ ውጤት

 

ባለይዞታ መሆን ከሚያስከትላቸው ውጤቶች አንዱ በባለይዞታነቱ ክስ የማቅረብ እና የንብረቱ ባለሃብት እንደሆነ የመገመት መብት አለው ። ማድረግ የማይችለው ነገር ቢኖር ባለሃብት ያልሆነ ባለይዞታ ከሆነ ንብረቱ የማስተላለፍ መብት ላይኖረው ይችላል። ባለይዞታ እንደባለሃብት የመገመት መብት ኣለው ስንል በሁለት ምክንያቶች ነው።

 

1)አብዛኛው ጊዜ የአንድ ንብረት ባለሃብት የዛ ንብረት ባለይዞታም ስለሚሆን፤

 

1. 2)አንድ ሰው ከንብረት ባለሃብት ፈቃድ ውጭ ባለይዞታ ለመሆን አስቸጋሪ ስለሚሆን ወይም ስለማይቻል ነው።

 

ይዞታ ጉድለት ያለበት እንዲሆን የሚያደርጉ ሁኔታዎች

 

 1 ቀጣይነትየሌለውመሆን፦

 

የአንድ ንብረት ባለይዞታ የሆነ ሰው ጥንቁቅ እና ቀጣይነት ባለው መልኩ ይዞታውን ሊጠቀምበት እንደሚገባ ይጠበቃል። ምክንያቱም በይዞታ ላይ ቀጣይነት ያለው አጠቃቀም ከሌለ አንድ ሰው በአንድ ነገር ላይ ይዞታ አለው ለማለት ስለሚያስቸግር ነው። ይህ ማለት ግን አልፎ አልፎ የማቋረጥ ሁኔታ አይኖርም ማለት አይደለም። አንድ ሰው በአንድ ነገር ላይ የነበረው የይዞታ መብት ተቋርጧል አልተቋረጠም ለማለት እንደ ነገሩ /ንብረቱ/ እና የሚሰጠው አገልግሎት ዓይነት የሚለያይ ሊሆን ይችላል። ለምሳሌ፦ አንድ የእርሻ መሬት ባለይዞታ የሆነ ሰው መሬቱን በክረምት ወቅት ብቻ ሊጠቀምበት ይችላል። የእርሻ መሬቱ በበጋ ወቅት አለመጠቀሙ ባለይዞታ አይደለም ሊያሰኘው አይችልም። የማቋረጡ ሁኔታ አልፎ አልፎ መሆኑን ቀርቶ ለተራዘመና ላልተለመደ ጊዜ የቆየ እንደሆነ ግን በባለይዞታውና በንብረቱ መካከል የነበረ ግንኙነት እንደተቋረጠ ስለሚቆጠር ባለይዞታነት አለ ለማለት ያዳግታል (ፍ/ሕግ ቁ.1142)

 

 2 ይዞታውበሓይልየተገኘእንደሆነ፦

 

 የባለይዞታነት መብት ሰላማዊ በሆነ መንገድ የሚገኝና ጥቅም ላይ የሚውል መሆን ይገባዋል። ይዞታው የተገኘው በሓይል የሆነ እንደሆነ ግን ጉድለት ያለበት ነው ይባላል። በአንዳንድ የሕግ ስርዓቶች አንድ ነገር በሓይል የተገኘ እንደሆነ ለዘለቀይታው ጉድለት ያለበት ሆኖ ይቀጥላል። በርከት ባሉ ሌሎች የሕግ ስርዓቶች ግን በሓይል የተገኘ ይዞታ ጉድለት ያለበት ሆኖ የሚቆየው ለአንድ ዓመት ብቻ ነው። የእኛ የሕግ ስርዓት ደግሞ የፍ/ሕጉ የአማርኛው ቅጂ ሁለት ዓመት ብሎ ሲደነግግ እንግሊዝኛው ቅጂ ግን አንድ ዓመት መሆኑን ያመለክታል። ስለዚህ በእኛ የሕግ ስርዓት ባለይዞታ የሆነ ሰው ንብረቱ በሓይል የተወሰደበት እንዲመለስለት ወይም የተፈጠረበት ሁከት እንዲወገድለት ክስ ማቅረብ ያለበት በሁለት ዓመት ውስጥ ነው። ይዞታዬን በሓይል ተወሰደብኝ ወይም በይዞታዬ ላይ ሁከት ተፈጠረብኝ የሚል ሰው /ባለይዞታ/ ካልሆነ በስተቀር ሌላ ሰው ክስ የማቅረብ መብት የለውም። ምክንያቱም ሕጉ ከቀድሞው ባለይዞታ ቀጥሎ ጥበቃ ያደረገለት ለወቅቱ ባለይዞታ በመሆኑ ነው።/ፍ/ሕግ ቁ.1148/

 

 3 ይዞታውበደብቅየተያዘእንደሆነ፦

 

 እንደ ሌሎች ሕጋዊ መብቶች ሁሉ ይዞታ ጥቅም ወይም አገልግሎት ላይ መዋል ያለበት ግልፅ በሆነ ሁኔታና ህዝብ እያወቀው መሆን አለበት። ይዞታህን ለማወቅ ፍላጎት ያላቸው ሰዎች ሁሉ እንዲያውቁት በግልፅ መታየት አለበት ማለት ነው። ባለዞታው ይዞታውን በግልፅና ሌላ ሰው በሚያውቀው መንገድ /ሁኔታ/ የማይጠቀምበት ከሆነና በድብቅ የመያዙ ነገር ሆነ ብሎ ያደረገው እንደሆነ ይዞታው ድብቅ ነው ይባላል። በድብቅ የተያዘው ንብረት ባለይዞታ እኔ ነኝ የሚል ወገን ይዞታውን ለማስመለስ ክስ ማቅረብ ያለበት በሁለት ዓመት ውስጥ ነው። በሌላ በኩል አንድ ንብረት በድብቅ ይዞ የቆየ ሰው በደብቅ የመጠቀሙ ነገር ቢያቆምና በግልፅ መጠቀም ቢጀምር የቀድሞው ባለይዞታ ግን ይህንን ነገር እያወቀ ዝም ያለ እንደሆነ ድብቅነቱ ይቀራል ብቻ ሳይሆን አዲሱ ባለይዞታ በይርጋ አማካኝነት ሙሉ በሙሉ ባለይዞታ የሚሆንበት ሁኔታም ሊፈጠር ይችላል። ይህ አዲስ ባለይዞታ ይዞታውን በነጠቀው ወይም በይዞታው ላይ ሁከት የፈጠረበትን ሰው ላይ ክስ ማቅረብ ወይም እንደየሁኔታው ይዞታውን በሓይል የመከላከል መብቱ የተጠበቀ ይሆናል። (ፍ/ሕግ ቁ.1146(2))

 

4 እውነተኛ ይዞታ ስለመኖሩ የሚያጠራጥር እንደሆነ፦

  

አንድ ሰው የአንድ ነገር ባለይዞታ እንዲሆን የሚጠበቀው በማያሻማ ወይም በማያጠራጥር ሁኔታ ነው። የሚያጠራጥር ሁኔታ ሊኖር የሚችለው ደግሞ የይዞታ መመዘኛ ከሆኑት ዋንኛ ነገሮች አንዱ ሲጠፋ ነው ማለት ይቻላል። በተለይ ይህንን ነገር የሚከሰተው አንድ ሰው የአንድ ነገር ባለይዞታ ነው ወይስ ስለባለይዞታ ሆኖ ነገሩን የያዘ ነው የሚለውን ነገር ለመለየት አስቸጋሪ ሲሆን ነው።

 

በአጠቃላይ ባለይዞታ መሆንኑ የሚያረጋግጡ መመዘኛዎች (element) ስለመኖራቸው ወይም አለመኖራቸው አጠራጣሪ ነገር በሚኖርበት ጊዜ ባለይዞታ ነው ለማለት አስቸጋሪ ይሆናል። (ፍ/ሕግ ቁ. 1146(3))።

 

 የይዞታ መብት የሕግ ጥበቃ ያስፈለገበት ምክንያት

 

የይዞታ መብት የሕግ ጥበቃ ያስፈለገበት ዋና ምክንያት እያንዳንዱ ዜጋ ወይም ሕ/ሰብ በአጠቃላይ ንብረቱን በሰላም እንዲጠቀምበትና እንዲገለገልበት ለማስቻል ነው። ይህ የይዞታ መብት ከፍ/ሕግ አልፎ በኢፌዴሪ ሕገ መንግስትም ትልቅ ቦታ ያገኘና ጥበቃ የተደረገለት መብት ነው /አንቀፅ 40/።

  

አንድ ዕቃ ወይም ንብረት በእጁ ያስገባ ሰው አብዛኛው ጊዜ ባለይዞታ ነው ሲባል የግድ ዕቃውን ተሽክሞ መሄድ አለበት ማለት አይደለም። ለምሳሌ፦ የቤት ስራተኛ የምትሰራበት ቤት ንብረት ስለያዘች ብቻ ባለይዞታ ነኝ ማለት አትችልም። አንድ ሰው ለሌላ ሰው ብሎ አንድ ንብረት የሚይዝበት ሁኔታ በሚኖርበት ጊዜም ንብረቱን የያዘ ሰው ባለይዞታ ነው እንደማይባል ፍ/ሕጉ ያስቀምጣል። በሌላ ሰው ስም ንብረት መያዝ ሊኖር የሚችለው ባለይዞታ የሆነ ሰው ከሌላ ሰው ጋር በሚያደርገው ስምምነት ንብረቱን እንዲይዝለት የሚያደርግበት ሁኔታ ሲኖር ነው። ስምምነቱ ሲቋረጥ ደግሞ ንብረቱ ወደ ባለይዞታው ይመለሳል ማለት ነው። በሌላ መንገድ ደግሞ መጀመርያ ባለይዞታ የነበረ ሰው ኃላ የበላይዞታነት መብቱ ለሌላ ሰው ያስተላለፈው እንደሆነና ዕቃው ግን ለተወሰነ ጊዜ ለአዲሱ ባለይዞታ ሳያስተላልፈው በእጁ ያቆየው እንደሆነ ባለይዞታ መሆኑ ቀርቶ ስለሌላ ሰው ሆኖ ንብረት የያዘ ሰው ነው ይባላል። ከዚህ ጋር ተያይዞ የሚነሳው ጥያቄ ስለሌላ ሰው ሆኖ ንብረት የመያዝ ውጤት ምንድነው የሚል ነው ? ስለሌላ ሰው ሆኖ ንብረት የመያዝ ውጤት፦

 

1.በያዘው ንብረት ላይ በይርጋ አማካኝነት የባለሃብትነት መብት ማረጋገጥ አይችልም

 2.እንደ ባለይዞታ ክስ የማቅረብ መብት አለው።

 3.ከባለይዞታ ጋር ስምምነት በማድረግ ወደ ባለይዞታነት መለወጥ ይችላል