ህገ መንግስታዊ  መስረቱ

የኢ ፌ.ዲ.ሪ  ህገ - መንግስት የመሬት ባለይዞታነትን በማስመልከት  ቀደም ሲል ለመዳሰስ እንደተሞከረው በአንቀፅ 40 እና 89(5) ላይ ዜጉች በገጠርን ሆነ በከተማ መሬት አጠቃቀም ስለሚኖሩዋቸው መብቶችና ግዴታዎች እንዲሁም አስተዳደሩን በማስመልከት የመሬት ባለቤትና የመንግስትና የህዝብ መሆኑን በእርግጠኛነት የሚደነግግ መሆኑን እያየን መጥተናል፡፡ አሁን ከያዝነው ርእስ ጉዳዩ አኳያም አንቀፅ 40(8) ላይ ‘’የግል ንብረት  ባለቤትነት መብት እንደተጠበቀሆኖ መንግስት ለህዝብ ጥቅም አስፈላጊ ሆኖ ሲያገኘዉ ተመጣጣኝ  ካሳ በቅድምያ በመክፈል  የግል  ንብረትን ለመወስድ  ይችላል ፡፡’’ በማለት  ይደነግጋል ከዚህ  ህገ - መንግስታዊ ድንጋጌ ለመረዳት የሚቻለው ማንኛውም ዜጋ ንብረት የማፍራት፣ ተጠቃሚ የመሆን መብት እንዳለውና ይህ የግል ሆነ የጋራ ባለንብረትነት መብት በህግ ለህዝብ ጥቅም  ሲባል  የሚወስድበት  ሰው በቅድምያ ካሳ የማግኝት  መብት  እንዳለው የሚያረጋግጥ ነው፡፡ ይህም መሬት የመንግስትና የህዝብ ነው የሚለውን ህገ-መንግሰታዊ መርህ መሰረት በማድረግ ዜጎች በመሬት ላይ በገንዘባቸውና በጉልበታቸው ሰለሚሰሩት ቤት ወይም ስለሚያፈሱት ሃብት የሚኖራቸው መብት የባለቤትነት መብት በመሆኑ ለዚህ የግልም ሆነ የጋራ ንብረት ካሳ የማግኘት መብታቸውን በማስመልከት የሚደነግግ ህግ ነው፡፡ ካሳ ይከፈለኝ ብለው በልበሙሉነት እንዲከራከሩ የሚያስችላቸውም ነው፡፡ የአቅማቸውን ያህል  በመሬቱ  ላይ ኢንቨስት እንዳያደርጉ፡ ጉልበታቸውን፤ ጥረታቸውንና እውቀታቸውን እንዳያፊሱ  ከሚኖር ሰጋት ተላቀው ህግ-መንግስትና እሱን መስረት  በማድረግ የወጡ  ሕጎች  ዋስትና ሰጪነታቸውን ተገንዝበው  የልማቱ  ተሳታፊ እንዲሆኑ  የሚያስችላቸው  ነው፡፡  በመሆኑም ህግ - መንግስቱ ግዴታን ብቻ  ሳይሆን መብቱም ያቀፈ  በመሆኑ ከዚህ አቅጣጫ ሲታይ የዜጎችን የንብረት መብት እጦት  ስጋት የቀረፈ ነው ፡፡

 

የአዋጅ ቁጥር 455/97 አላማዎች 

Øየከተማ መሬትን ማልማት

የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት አንቀፅ 40(8) የያዘዉን ህገ መንግስታዊ መርህ መስረት በማድረግ የወጣው አዋጅ ቁጥር 455/97 በመግብያው ላይ

  የአገሪቱ ከተሞች ከግዜ ወደ ግዜ እያደጉና የነዋሪዎችም ቁጥር  እየጨመረ በመሄዱ በከተሞቹ ፕላን መስረት ለመኖርያ ቤት ግንባታ ለመሰረተ ልማት፤ ለኢንቨስትመንትንትና ሌሎች አገልግሎቶች የሚውል የከተማ መሬትን መልሶ ማልማት አስፈላጊ በመሆኑ እንዲሁም በገጠር ለሚከናወኑ የልማት ስራዎች መሬት አዘጋጅቶ ማቅረብ በማስፈለጉ፤

በማለት የአዋጁን  አስፈላጊነት ይገልፃል፡፡ የከተሞች  የልማት  ስትራተጂ  ውጤታማ  ለማድረግ ልማቱ በራሱ የሚጠየቀው የመሬት ግብአት እንዳለና ይህን ደግሞ አንድም ከቆየው የከተማ ቦታ ለህዝብ ጥቅም ሲባል ባለይዛታውን ካሳ  እየከፈሉ በማስለቀቅ አልያም በከተምች  አከባቢ ያለን የገጠር መሬት ለህዝብ ጥቅም ሲባል ማስለቀቅ የግድ  ነው፡፡ በመሆኑም የከተማ መሰረተ ልማት ለመዘርጋት፣ ለኢንዱስትሪና የገበያ ቦታዎች ሲባል እንዲሁም ለመኖርያ ቤት ሲባል የከተማ ቦታን በማስለቀቅ ወይም ሌላ ተጨማሪ የገጠር መሬት ወደ ከተማ ክልል በማስገባት ማልማት የሚጠይቅ ነው ፡፡

Øየገጠር መሬትን  ማልማት

የዚህ አዋጅ ሌላው አላማ የገጠር  ልማት ስትራተጂው  ተግባራዊ ለማድረግ ለምሳሌ  የገጠር መስረተ ልማት  ስራዎችን በገጠሪቱ ኢትዮጵያ ለማስፋፋት የግድ  የገጠር መሬትን  መጠቀም ስለመሚጠይቅ እነዚህን የልማት ስራዎች ማለትም እንደ ገጠር ኢንቨስትመንት ለማከናወን ስራው የሚጠይቀው የገጠር መሬት ለህዝብ ጥቅም ሲባል ማስለቀቅ እንደሚቻል  በመገንዘብ የገጠር  መሬት  ልማትን ማእከል ያደረገ ህግ  እንዲወጣ መደረጉ ለልማት ሲባል ዜጎች በዚህ ይዞታቸው የመገልገል መብት ላይ የተጣለ ህጋዊ ገደብ ቢሆንም ለዘላቂና ዋስትና ላለው ልማት ሲባል የሚደረግ ስለሆነ ህ/ሰቡን የሚጐዳ አይደለም፡፡

Øየካሳ አከፈፈል  ስርዓት መዘርጋት

የከተማ ይሁን የገጠር መሬት ለዝህብ ጥቅም ሲባል ባለይዞታውን ማስለቀቅ እንደሚቻል ሁሉ በህግ መንግስትና ከዚያ በታች ባሉ ህጉች ጥበቃ ያገኘውን ቅድምያ ካሳ የማግኘት መብትን እንዴት ባለ ሁኔታ ከይዞታው እደሚለቅና  በሚለቅበት ግዜም ስለሚኖሩ የካሳ አከፋፈል ስርዓቶች በአዋጁ አንቀፅ 7 እና 8 እንዲሁም በደንብ ቁጥር 135/99 ከአንቀፅ 3 እሰከ 18 በዝርዝር የተደነገገ  በመሆኑ በየጊዜው ይከሰት የነበረውን ወጥነት የሌለው የካሳ አከፋፈል ስርዓት ቢያንስ የተቀራረበ እንዲሆን የሚያስችል በመሆኑ ጠቀሜታው እጅግ የጉላ ነው ፡፡

Ø

በዚህ ርእሰ ጉዳይ ተደጋግመው የሚነሱና ለዓመታት በህግ ባለመያዎች መካከል ሳይቀር ልዩነት ሲፈጥሩ የሚስተዋሉትን እንደ “ ካሳና ” “ የህዝብ ጥቅም ” ያሉ በማያሻማ መንገድ  መተርጐሙ  ለአፈፃፀም  ካለዉ ፈይዳ አንፃር ብቻ ሳይሆን አፈፃፀሙ በዜጎች መብት ላይ ከሚፈጠረው ተፅእኖ  አንፃርም ጭምር ሲመዘን የህጉ አቀራረፅና አላማ መፍትሔ ሰጪነቱ ብእጅጉ ጎልቶ  እንዲታይ የሚያደርግ ነዉ፡፡ ለዚህም አዋጁ በአንቀፅ 2(1) ላይ ‘’ካሳ ማለት የመሬት ይዞታውን እንዲለቅ ለሚወሰንበት ባለይዞታ በመሬቱ ላይ ለሰፈረው ንብረት በዓይነት ወይም  በገንዘብ  ወይም በሁሉቱም የሚከፈል ክፈያ ነው ፡፡ ’’ በማለትና በአንቀፅ 2(5) ላይ ደግም ‘’የህዝብ ጥቅም ማለት በቀጥታ ወይም በተዘዋዋሪ መንገድ ህዝቦች በመሬት ላይ ያላቸውን ተጠቃሚነት ለማረጋገጥና ማሕበራዊና ኢኮኖምያዊ ልማትን በቀጣይነት ለማጎልበት አግባብ ያለው አካል በከተማ መዋቅራዊ ፕላን ወይም  በልማት እቅድ መስረት የህዝብ ጥቅም ብሎ የሚወስነው ነው፡፡’’ ሲል ደንግጓል፡፡  ይህ ከአሁን ቀደም የነበረውን  የህዝብ ጥቅም ምንድን ነው? የሚል የአረዳድ ችግር በሚያስወግድ  መልኩ መተርጎሙ በእጀጉ ጠቃሚና መፍትሄ ሰጪም ነው፡፡ ዜጎች ለህዝብ ጥቅም ሲባል መሬታቸውንና  ለዓመታት ለፍተው ያፈሩትን ንብረት ለቀዉ እንዲሄዱ  ሲወስንባቸው  ከጥራጥሬ ነፃ ሆነው ያለማንገራገር ለሚመለከተው አካል እንዲያስረክቡ ካልሆነም ጉዳያቸውን በህግ ሰልጣን  ወደ ተሰጠው አካል አቅርበው ፍትህ እንዲያገኙ የሚያስላቸውም ነው፡፡

 

የባለይዞታዎች መብት

ü   ተመጣጣኝ ካሳ በቅድምያ የማግኘት መብት ማንኛውም ባለሃብት መሬቱንና  በመሬቱ ላይ ያስፈሪውን ሃብት ለህዝብ ጥቅም ሲባል እንዲለቅ በሚመለከተው አካል ሲወስንበትና  ይህን መስረት በማድረግ ማሰጠንቀቅያ ሲደርሰው ከ 90 ቀን ባላነስና ባልበዛ ግዜ  ውስጥ ቦታውን ለሚመለከተው አካል ማስረከብ ቢኖርበትም ለንብረቱ ተመጣጣኝ ካሳ በቅድምያ ማግኘት ይኖርበታል፡፡ (ህገ መንግስት አንቀፅ  40(8) እና የአዋጁ አንቀፅ 7 እና 8 እና ደንብ ቁጥር 135/99)

ü  ካሳን መስረት  በማድረግ  አቤቱታ የማቅረብ  መብት፡፡  አንድ ለህዝብ ጥቅም ሲባል ይዞታው እንዲለቅ የሚደረግ ስው በሚወስነው የካሳ መጠን ላይ አንሷዋል የሚል ከሆነ ወይም ያለተገመተ ንብረት ቀርቷል ወ.ዘ.ተ. በሚል ምክንያት የገማቾችን ውሳኔ በመቃወም አብዮቱታውን በገጠር የመሬት ነክ አብዮቱታ ሰሚ አሰተዳደራዊ አካል ሊያቀርብ ይችላል፡፡ ይህ ባልተደራጀበት ሁኔታ ስልጣን ወዳለው መደበኛ ፍርድ ቤት ማቅረብ  ይችላል፡፡  ከዚህ መገንዘብ የሚቻለው ማንኛውም ዜጋ ከህግ ውጭ የንብረት መብቱን እንደማያጣና በየደረጃው ባሉ አስተዳደር  አካላት በሚሰጡት ውሳኔዎች ላይ ይግባይ  በማለት  ቀጥሎ  ወዳለው  ይግባይ  ሰሚ መደበኛ ፍርድ ቤት መሄድ እንደሚችል ነው ፡፡ (አንቀፅ 10 እና 11) የመሬት ባለይዞታ ካሳ የማግኘት መብት እንዳለው ሁሉ ካሳዉን ተቀብሎ  መሬቱን የማስረከብ ግዴታም አለበት፡፡ ለዚህም የአዋጁ አንቀፅ 4 “አንድ ለህዝብ ጥቅም ሲባል ከይዛታው እንዲለቅ የተወስነበት ስው ካሳውን ተቀብሎ በ90 ቀናት ውስጥ መሬቱን ለወረዳው ወይም ከተማው አስተዳደር ማስረከብ አለበት፡፡” ሲል ይደነግጋል ይህም የሚያሳየው የመብትና ግዴታ ያለመነጣጠልን ነው፡፡”

 

የአስተዳደር መብትና  ግዴታ

 

በከተማም  ሆነ በገጠር  ያለ አስተዳደር ለህዝብ ጥቅም ሲባል የከተማ ቦታን ወይም የገጠርን መሬትን  በሚያስለቅቅበት ግዜ  ለባለ  ይዞታው  ማሳወቅ፣ ካሳ የመክፈልና  ባለይዞታው ካሳውን ለመቀበል  ፊቃደኛ  ባለሆነበት  ግዜም ሂሳቡን በዝግ የባንክ ሂሳብ በማስቀመጥ የሚለቀው ዜጋ በተቻለ መጠን እንዲቋቋም የማድረግና የሚለቀቀውን ንብረት  መስረት ያደረገ መረጃ  የመያዝ ግዴታዎች ያሉት ሲሆን  ባለይዞታው ለመልቀቅ  ፊቃደኛ  ባልሆነበት  ግዜ የፓሊስ ኃይል  ተጠቅሞ ማስለቀቅ  እንደሚችል አዋጁ በአንቀፅ 4(5) በግልፅ ይደነግጋል ፡፡

ስለዚህ አዋጅ ቁጥር 455/97  ለህዝብ  ጥቅም ሲባል ስለሚለቀቅ  የገጠር መሬት  ወይም የከተማ ቦታ  በሚለቀቅበት  ግዜ የማሳወቅ ስርዓት፣ የመገመት፣ ካሳ ማለትም የንብረት ግምትና የመፋናቀያ ካሳ ስለሚከፈልበት  ሰርዓትና በተወስነው ካሳ ያለተስማማ ባለይዞታ አቤቱታውን  ወደሚመለከተው አካል የማቅረብና  አሁንም በተስጠው ውሳኔ ቅር ከተስኘ ይግባይ ብሎ የመሄድን  መብት ባካተተ መንገድ የህገ-መንግስቱን አንቀፅ 40(8) ካሳ  በቅድምያ የማግኘት መርህ  ተከትሎ  የወጣ ህግ በመሆኑ ዜጋች የንብረታቸው የወደፊት እጣ ፋንታ  ግልፅ  የሆነ የባለቤትነት ስሜት ኑራቸው በልማቱ መስክ በሙሉ አቅማቸው እንዲስሩ የሚያደርግ ነው፡፡

ለህዝብ ጥቅም ሲባል ከመሬት ባለይዞታነት ማስለቀቅን በሚመለከት ከገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም አዋጅ ቁጥር 456/97 አንፃር ሲታይ ከፍ ብለን እንዳየነው ከህገ-መንግስቱና አዋጅ ቁጥር 455/97 ባልተለየ መልኩ በአንቀፅ 7(3) ላይ ፡-

‘’የገጠር መሬት በላይዞታነት ለህዝብ ጥቅም ሲባል መሬቱን በመንግስት  እንዲለቅ ሲደረግ በመሬቱ ላይ ላደረገው ማሻሻያና ላፈራው ንብረት ተመጣጣኝ ካሳ ይከፈለዎል፡፡ ወይም ለለቀቀው  መሬት ምትክ በታቻለ መጠን ሌላ ተለዋጭ  መሬት እንዲያገኝ  ያደረጋል’’  ­­­­­ሲል የሚደነግግ  ሲሆን  የከተማ  ቦታን በሊዝ ስለመያዝ የወጣዉ ኣዋጁ ቁጥር 272/1994 እንደዚሁ ተመሳሳይ በሆኑ  መንገድ በአንቀፅ  16 ላይ ፡­­-

  አግባብ ያለው ኣካል ለህዝብ ጥቅም ይውላል ብሎ በሚወስነው መስረት ለሚመለከተው ስው የማስለቀቅያ ትእዛዝ ወይም ማስጠንቀቅያ በፅሁፍ በመስጠት የሚፈለገውን  የከተማ ቦታ ማስለቀቅና መርከብ ይችላል ፡፡ ትእዛዙንም አመቺ በሆነ ሌላ መንገድ ይፋ ያደርጋል፡፡

በማለትና ለህዝብ ጥቅም ተብሎ ሲለቀቅ ካሳ መከፈል እንዳለበት በአንቀፅ 15(1)(ለ) ላይ  ቦታው  ለህዝብ ጥቅም ተብሎ ለሌላ ስራ ወይም አግልግሎት እንዲውል ሲወስን  በሚል አገላለፅ ካሳ  እንደሚከፈል አንቀፅ 15 ላይ ከወጣው የሊዝ ይዞታ ማቋረጥና ካሳ  አከፋፈል ከሚለው ርእስ መረዳት ይቻላል ፡፡ ከእነዚህ ድንጋጌዎች መገንዘብ የሚችለውም ለህዝብ ጥቅም ሲባል ሊለቀቅ የሚችለው መሬት የገጠር መሬት ወይም በሊዝ ይዞታነት ያለ የከተማ ቦታ ሊሆን  እንደሚችልና ሁሉም ሰለሚኖራቸው  የካሳ አከፋፈል መብት ሰፋ ባለ መልኩ በአዋጅ ቁጥር 455/97 እና ደንብ ቁጥር 135/99 ላይ በዝርዝር ተደንግጎ የምናገኘው  መሆኑን ነው ፡፡

ህገ-መንግስታዊ መሰረቱ

የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት የገጠር መሬት ባለይዞታነትን መብት መሰረት በማድረግ አጅግ በርካታ ለሆኑ የንብረት መሰረታዊ መብቶች እውቅና የሰጠ ነው ፡፡ በአገራችን ለአመታት የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀምን መሰረት በማድረግ እዚህም እዚያም ይነሱና ለግጭት መንስኤ በመሆን ዜጎች እርስ በርሳቸው ደም እንዲቃቡ ያደርጉ የነበሩትን ችግሮች በሚቀርፍ መንገድ መልስ የሰጠና በህዝብ ይሁንታ ያገኘ የፖሎቲካና የህግ ሰነድም ነው፡፡ የገጠር መሬትን መሰረት በማድረግ የተደነገጉትን ህገ-መንግስታዊ ድንጋጌዎችን በዝርዝር ሰናይ የህገ-መንግስቱ አንቀፅ 40(1) የግለ ንብረትን በማሰመልከት ዜጎች የግል ንብረት ባለቤትነት መብታቸው እንደሚከበርላቸውና ይህ መብት ሊገድብ የሚችለው ለህዝብ ጥቅም ሲባል ብቻ እንደሆነ ይደነግጋል፡፡ ስለሆነም ግለሰቦች በዚህ ግል ንብረት የመያዝና የመጠቀም መብት እንዳላቸው አፅንኦት በመስጠት የሌላን ዜጋ መብት እስካልተቃረኑ ድረስ የግል ንብረታቸውን ማለትም በመሬት ላይ የገነቡትን ወይም በጉልበታቸውና በገንዘባቸው የፈሩትን የመሸጥ፣ የማውረስ፣ ወይም በሌላ መንገድ ማስተላለፍ እንደሚችሉም ይደነግጋል፡፡ ከዚህ መገንዘብ የሚቻለው ዜጎች ንብረት የማፍራትና ከግዜ ወደ ግዜ በሚያሳዩት እድገት ተጠቃሚ የመሆን ዋስትና ያላቸው መሆኑን ተገንዝበው አገሪቱ ለተያያዘችው ፊጣንና ዘላቂ ልማት ሳይታክቱ እንዲሰሩ የሚያደርግ መሆኑን ነው፡፡ ይህ ህገ-መንግስታዊ የገጠር መሬት ባለይዞታነት መብት አርሶ አደሮች ከፊል አርብቶ አደሮችና አርብቶ አደሮች በየደረጃው የልማቱ ተጠቃሚ የመሆንን ስትራተጂ እውን ለማድረግ የሚያስችል የማአዝን ድንጋይ ነው፡፡ ቀጥሎ ያለው ድንገጌ ስለ ግለሰቦች፣ ቡዱኖችና የተለያዩ ማህበረ-ሰቦች በጋራ የንብረት ባለቤት ስለሚሆኑበትና እነዚህ በጉልበታቸው፣ በመፍጠር ችሎታቸው ወይም በካፒታላቸው ያፈሩት ተጨባጭነት ያለው ወይም ተጨባጭነት የሌለው ግን ደግም በገንዘብ ሊተመን የሚችል ዋጋ ያለው ንብረት ባለቤት መሆን እንደሚችሉ የሚደነግግ ሲሆን ከአንቀፅ 40 (2) መገንዘብ የሚቻለው የንብረት ባለቤትነት እንዴት እንደሚገኝ የሚደነግግ  መሆኑ ነው፡፡ ከመሬት ባለቤትነት መብት አንፃር የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት በሽግግር መንግስቱ ወቅት የግል ሃብት መሆን አለበት በሚሉ ወገኖችና የመንግስት እጅ መሆን አለበት በሚሉ ወገኖች መካከል የነበረውን የደራ ክርክር መቋጫ እንዲያገኝ በሚያስችል መልኩ “የገጠርም ሆነ የከተማ መሬትና የተፈጥሮ ሃብት ባለቤትነት መብት የመንግስትና የህዝብ ብቻ ነው፡፡ መሬት የማይሸጥ የማይለወጥ የኢትዮጵያ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች የጋራ ንብረት ነው” በማለት የደነገገ በመሆኑ ለክርክሩ እልባት ሰጥቷል ብቻ ሳይሆን ከዚህ ባለፈም አሁን አገራችን እየተከተለችው ያለውን የልማት ፖሊሲና ስትራተጂ የገጠር መሬት በግል ሃብትነት በተያዘበት ኢኮኖምያዊ ማህበረ ሰብ ሊተገበር የማይቻል መሆኑ አሁን ያለንበት ሁኔታ በራሱ የሚያረጋግጠው ሐቅ ነው፡፡ ለዚህም በዋና ምክንያትነት ሊጠቀስ የሚችለው መሬት በግል ሃብትነት ይያዝ ቢባል ሰፊው አርሶ አደር ያለችውን መሬት እየሸጠ መሬት በጥቂት ባለሃብቶች እጅ እንዲገባ በማድረግ አርሶ አደሩና ሌላው የህበረተሰብ ክፍል የቀረችውን ጉልበቱ በርካሽ እየሸጠ ወደ ከፍ ድህነት እንዲገባ ከሚያደርገው በቀር ለስፊው አርሶ አደር ከፊል አርበቶ አደርና አርበቶ አደር  የሚፈይደው ነገር አለመኖሩ ነው፡፡ እንደዚህ ያለ የልማት ዋስትና ያጣ አርሶ አደር ሆነ ሌላ የህብረተሰብ ክፍል ይዞ ፈጣንና ተከታታይነት ያለው ዘላቂ ልማትም ሆነ የምግብ ዋስትና ማረጋገጥ ፈፅሞ ሊታሰብ የሚችል አይደለም፡፡ በሌላም በኩል መንግስት ለሚያከሂደው ኢንቨስትመት መሬት ከአርሶ አደሩ እየገዛ ያከናውን ቢባልም መንግስት በግብርና በተለያዩ መንገዶች ያገኛትን ጥሪት አሟጦ ለልማት በማዋል ፈንታ በመሬት ግዠና ሽያጭ ገንዘቡ እንዲታጠር በማድረግ ኢንቨትመንትን የሚያቀጭጭ ሁኔታ ስለሚፈጥር ተመራጭ ኣይደለም ብቻ ሳይሆን የተሳሳተ የፖሊሲ አቅጣጫን ተከትሎ አገሪቱ በልማት፣ መልካም አስተዳደርና ዲሞክራሲ እጦት ወደ ባሰ ያለመረጋጋትና ስርዓት አልባነት እንድታመራ የሚያደርግ ፀረ-ሰላም አቅጣጫም ነው፡፡

 

ኢትዮጵያ የብዙ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች አገር እንደመሆኗ መጠን የህዝቦቿ ኣኗኗርም የተለያየ ነው፡፡ ይህን የህዝቦቿ ብዝሀነት (divesity) ለማስተናገድ የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት አንቀፅ 40(5) “የኢትዮጵያ ዘላኖች ለግጦሽ ሆነ ለእርሻ የሚጠቀሙበት መሬት በነፃ የማግኘት የመጠቀምና ከመሬታቸው ያለመፈናቀል መብት አላቸው ዝርዝር አፈፃፀሙ በህግ ይወሰናል” ሲል ይደነግጋል፡፡ ከዚህ መገንዘብ የሚቻለው ህገ-መንግስቱ በልማት ወደ ኋላ የቀሩ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች ከአኗኗራቸው ጋር የሚሰማማ የመሬት አስተዳደር በመከተል የልማቱ ተሳታፊና ተጠቃሚ የሚሆኑበትን ሁኔታ የሚያመቻች መሆኑ ነው፡፡ ይህ ደግሞ በአርሶ አደርነት ቋሚ ቦታ ኑሯቸው የመሰረተ ልማት ተጠቃሚዎች እንዲሆኑ በማስቻልና  በጋማ ከብት ዘመናዊ እርባታ ዘርፍ  ስፊና ዘመናዊ የእንሰሳ እርሻ ልማት በመፍጠር አርብቶ አደሮቹ የልማቱ ተሳታፊና በየደርጃቸው ተጠቃሚ የሚሆኑበትን ሁኔታ ስለሚፈጥር ለገጠር ልማት ሰተራተጂው ግብ መምታት የበኩሉን አስተዋፅኦ ያበረክታል ብቻ ሳይሆን ዜጎች በፌደራሊዝም ስርዓት ማዕቀፍ በዘላቂነት አበረው አንዲኖሩ የሚያደርግም ነው ፡፡ በኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት የመሬት ባለይዞታነት የሚገኘው በሁለት መንገድ እንደሆነና ይሄውም በነፃ ወይም በክፍያ ሊሆን እንደሚችል ይደነግጋል፡፡  ስለዚህ ጠቅላል ባለ መልኩ ሲታይ የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት የገጠር መሬት የህዝብና የመንግስት እንዲሆን ማድረጉ ሰፊው አርሶ አደር፤ ከፊል አርብቶ አደር፤ አርብቶ አደርና በእርሻ ኢንቨስትመንት የሚሰማሩ ባለ ሃብቶች የገጠር መሬት በነፃ ወይም በክፍያ በማገኘት የባለይዞታነት መብት እንደሚያገኙና መንግስት የህዝብ ወኪል እንደመሆኑ መጠን መሬትን በህዝብ ስም እንዲያስተደደር የሚያስችለው ነው:: አሁን ባለው የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም መሬት የማይሸጥና የማይለወጥ የህዝብ ንብረት ሆኖ አንድ የገጠር መሬት ባለ ይዞታ አዋጅ ቁጥር 455/97 እና ደንብ ቁጥር 135/99 በሚደነግጉት መስረት በቅድሚያ ተመጣጣኝ ከሳ ተከፍሎት ብቻ ሊለቅ እንደሚችል ከዚህ ውጭ ግን በህጋዊ መንገድ ያገኘውን የገጠር መሬት የማልማትና በፍሬው ተጠቃሚ የመሆን መብቱ  በህገ መንግስቱና ይህን መሰረት በማድረግ በወጡ ሌሎች ህጎች የተረጋገጠ መብት ነው፡፡ ይህ ህገ-መንግስታዊ የገጠር መሬት ባለይዞታነት መብት የኢትዮጵያ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች ዘላቂ ሰላም በማምጣት አንድ የኢኮኖሚ ማህበረሰብ የመፍጠርን አላማ መሰረት በማድረግ በህዝብ ይሁንታ ላይ የተመሰረተ በመሆኑ ሰፊውን አርሶ አደር ፣ ከፊል አርብቶ አደርና አርብቶ አደርን በየደረጃው ከድህነትና ኋላቀርነት ተላቆ የልማቱ ተጠቃሚ እንዲሆን በማስቻል  ያለ ህገ-መንግስታዊ መርህ ነው፡፡

 

ከአዋጅ ቁጥር 456/97 አንፃር፡-

 

የአዋጁ አላማዎች

 

የገጠርን መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም መሰረት በማድረግ የወጣው አዋጅ ቁጥር 456/97 የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስትና ይህን መሰረት በማድረግ የወጡ የኢኮኖሚ ልማት ፖሊሲዎችና ስትራተጂዎች ተግባረዊ ለማድረግ በሚያስችል መልኩ የወጣ ህግ ነው:: ከአዋጁ መግብያ መረዳት የሚቻለውም በርካታ የገጠር ልማት አላማዎችን የያዘ መሆኑ ነው፡፡

vዘላቂ ልማት (sustainable development)

የገጠር መሬት አስተዳደርንና አጠቃቀም አዋጅ ቁጥር 456/97 በመግብያው ላይ፡-

በተለያዩ የሃገሪቱ የስነ-ምህዳር ቀጠናዎች ላይ ተመስርቶ ዘላቂ የገጠር መሬት አጠቃቀም እቅድ በማውጣትና በመተግበር የተፈጥሮ ሀብቶችን በዘላቂ በመጠቀምና በልማት ለመጪው ትውልድ ማስተላለፍ በማስፈለጉ ነው፡፡ ሲል ይገልፃል

የዚህ አዋጅ መግብያ መሰረተ ሓሳብ የተባበሩት መንግስታት የአካባቢ ጥበቃና ልማት ኮሚሽን “sustainable development” ለሚለው ሐረግ ከሰጠው ትርጉም

“Development that meets the needs of the present with out compromising the ability of the future generation to meet their own needs.”

ጋር የሚሰማማ ከመሆኑም በላይ ዘላቂ ልማት ማረጋገጥ የአሁኑና የወደፊቱን ትውልድ ፍላጎት አጣጥሞ አሁን ያለውን ንፁህ ውሃ፣ አየር፣ አፈር፣ እፅዋት በአጠቃላይ በአላማቸን የሰው ልጅ በሂወት ለመኖር አስፈላጊ የሆኑትን ነገሮች በሚገባ ይዘን ስርዓት ባለው አስተዳደርና አጠቃቀም ተገልግለንባቸው ከትውልድ ትውልድ የማስተላለፍ ግዴታ የአሁኑ ትውልድ ግዴታ መሆኑን መገንዘብ የሚጠይቅ ነው:: ይህ አለማቀፋዊ የልማት መርህ  በአሁኑ ትውልድ ላይ  ከፍተኛ ተጠያቂነትን የሚያሰከትል የዘላቂ ልማት መርህ ነው፡፡

አለማችን ከዘላቂ ልማት አንፃር ያላት ገፅታ ምን ይመስላል? ብለን ያየን እንደሆነ የአሁኑ ትውልድ ያለውን ሃብት በሚገባ በመጠቀምና ዘላቂ ልማት በማረጋገጥ የመጪው ትውልድ የሂወት ተስፋ ሊሆን ይቅርና አሁን ያለው ትውልድ ራሱ ለከፍተኛ የአካባቢ ጥበቃ ችግር  ተጋልጦ የሚገኝ ነው፡፡ ለዚህም ሩቅ መሄድ ሳያስፈልግ ኢትዮጵያ ከ50 ዓመት በፊት የነበራት የአካበቢ ስነ-ምህዳርና አሁን ያለችበት ደረጃ ሲታይ በክፍተኛ ደረጃ የተመናመነ መሆኑ ለዚህ ዋቢ ነው፡፡ በመሆኑም የዘላቂ ልማት ፅንስ  ሀሳብ ታሳቢ የሚያደረገውን የአሁኑ ትውልድ የልማት ፍላጎት ሳይገታ ግን ደግሞ የመጪው ትውልድ የልማት ፍላጎት ሳይጎዳ ልማትን እንዲያፋጥን ከተፈለገ ለዚህ ተስማሚ የሆነ ቴክኖሎጂ መጠቀም የግድ የላል፡፡ ይህንን አባባል ከአገራችን የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም ጋር አያይዘን ስናየው አሁን ያለው አርሶ አደር፤ ከፊል አርበቶ አደርና አርብቶ አደር ይሁን ኢንቨስተር የገጠርን መሬት ለልማት ስራ በሚያውሉበት ግዜ ውሃው እንዳይደርቅ፣ አፈሩ እንዳይሸረሸርና ደኑ እንዳይጨፈጨፍ የውሃ ማቆር፣ የአፈር ጥበቃና ችግኝ ተከላ ስራን በተጓዳኝ ካላከናወነ አለማችን ካላት የተፈጥሮ ሃብት ውሰንነትና የህዝቧ ብዛት ከግዜ ወደ ግዜ እየጨመረ መምጣት ጋር ተያይዞ ሲታይ ለመጪው ትውልድ የልማት ፍላጎት የሚተርፍ ነገር ይቅርና አሁን ላልው ትውልድም ያለው የምግብ እጥረት እያየለ መጥቶ ለርሀብና የእርሰ በርስ ጦርነት መንስኤ በመሆን የሰው ልጅ መክፈል የማይገባውን የሚሊዮኖች ሂወት እንዲከፈል የሚጠይቅ ነው፡፡ በመሆኑም ከዚህ አደጋ ለመውጣት ኢትዮጵያ እየተከተከችው ያለውን የገጠር ልማት ስትራተጂ የማኣዝን ድንጋይ የሆነውን ዘላቂ ልማት ማረጋገጥ ፅንስ ሀሳብ በአዋጁ መግብያ እንደ አላማ መውሰዱ መንግስት ለነደፈው የልማት ስትራተጂ ተግባራዊንት የቱን ያህል ቁርጠኛ እንደሆነ የሚያሳይ በመሆኑ ከፍተኛ ትኩረት ተሰጥቶት መተግበር ያለበት ጊዜ የማይሰጥ ጉዳይ ነው፡፡ አዋጅ ቁጥር 456/97 ይህን የዘላቂ ልማት ፅንሰ-ሃብን እንደ አላማ ይዞ ሲታወጅ አርሶ አደሩ ከፊል አርብቶ አደርና አርብቶ አደሩም ሆነ ኢንቨስተሩ የተረጋገጠ ይዞታ (tenure security) እንዲያገኝ እና በተሰጠው መብት ተጠቅም መሬትን ሲያለማ ሊከተላቸው ስለሚገባ የመሬት አጠቃቀም ስርዓቶች የሚደንገግ በመሆኑ ኋላ በዚህ ርእሰ ጉዳይ የምናያቸው በርካታ ፋይዳዎች ያሉት ነው፡፡

 

አርሶ አደሩ በመሬት ላይ ያለውን የንብረት መብት ማጠናከር

 

ከአዋጁ መግብያ ለመረዳት እንደሚቻለው የንብረት መብት መነሻና መድረሻ በባህል ደንቦች ወይም መንግስት በሚያወጣቸው ህጎች እንደሚወሰን ነው፡፡ በኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህግ-መንግስትም ሆነ በአዋጅ ቁጥር 456/97 መሰረት አርሶ አደሩ፤ ከፊል አርበቶ አደሩና አርበቶ አደሩ በመሬት ላይ የሚኖራቸው መብት የይዞታ መብት ሲሆን በዚህ መሬት በሚያደርጉት ኢንቨትመንት ላይ ግን የባለቤትነት መብት እንደሚኖራቸው ነው፡፡ አርሶ አደሩ ከፊል አርብቶ አደሩና አርብቶ አደሩ በዚህ የልማት ዋነኛ መሳርያ በሆነው መሬት ያለቸው መብት የይዞታ መብት ሲሆን የዚህ መሬት ባለቤቶች የኢትዮጵያ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች ናቸው፡፡ ከዚህ መገንዘብ የሚቻለውም  በኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ- መንግስት መሰረት መሬት የማይሸጥ፣ የማይለወጥ የህዝብ ንብረት መሆኑ ነው፡፡ ይህ መሬት አይሸጥም አይለወጥም የሚለው ህገ-መንግሰታዊ መርህ በራሱ ግን የልማት ዋስትና እንዲያጡ የሚያደርጋቸው አይደለም፡፡ ለምን ቢባል ህገ-መንግሰቱና ሌሎች ህጎች ከባለቤትነት በመለሰ በንብረቱ የመገልገልና የፍሬው ተጠቃሚነት እስከተረጋገጡላቸው ድረስና በይዞታ መብቱ ላይ ችግር ሲፈጠር የሚተዳደሩበት ህግ እስካላቸው ድረስ የንብረቱ ባለቤት ሆኖ የተጠቃሚነት መብቱ ከተነጠቀበት የመሬት አስተዳደር ስርዓት (land tenure system) የበለጠ ነው:: የመብቱ ማጠንጠኛና ቋጠሮው ያለው እዚህ ላይ በመሆኑ የመሬት ስርዓቱ ፍትሐዊነት መመዘኛ መሆን ያለበት መሸጥ መፈቀዱና አለመፍቀዱ ሳይሆን ለህብረተሰቡ የሚሰጠው ጥቅም ወይም የሚያስገኘው ፋይዳ መሆኑ ግልፅ ሊሆን ይገባል ፡፡ 

 

የምግብ ዋስትና

 

አዋጅ ቁጥር 456/97 የምግብ ዋስትና የሚለውን ፅንሰ ሐሳብ የሚጋራው በአዋጁ ቁጥር 2(10) ላይ “አነስተኛ የይዞታ መጠን “ማለት ምን ማለት እንደሆነ በሚተረጉምበት ግዜ ሲሆን የድንጋጌው ይዘትም፤-

“አነስተኛ የይዞታ መጠን” ማለት ምርታማነቱ የአንድ አርሶ አደር፣ ከፊል አርብቶ አደር እና አርበቶ አደር ቤተሰብ የምግብ ዋስትና ሊያረጋግጥ የሚችል የገጠር መሬት ይዞታ ወይንም ለሰብል እርሻ፣ ለቋሚ ሰብል፣ ለግጦሽ፣ ለመኖርያ ቤትና ለጓሮ የሚበቃ የገጠር መሬት ይዞታ መጠን ነው፡፡” የሚል ነው::

የዚህ ድንጋጌ ይዘት የኢትዮጵያ መንግስት በፅናት ይዞ እየሰራበት ያለውን የምግብ ዋስትና ማረጋገጥ ስትራተጂን ታሳቢ በማድረግ  አርሶ አደሩ ከፊል አርብቶ አደሩና አርብቶ አደሩ ያለባቸውን የመልካም አስተዳደር እጦት ደረጃ በደረጃ እየፈቱ ተረጋግተው በልማት ስራው ላይ ጠንክረው በመሰረትና ከድህነት በመላቀቅ በአለም ምግብና እርሻ ለምግብ ዋስትና መረጋገጥ የተሰጠውን ትርጉም ማለትም

-    በቂ የሆነ ምግብ

-    ጤናማ ሕይወት ለመምራት የሚየስችል

-    የተመጣጠነ ምግብ

-    የተመጋቢዎችን ፍላጎት የሚያረካ ምግብ

-    ወቅት ሳይለይ በማንኛውም ግዜ ተመልቶ እንዲገኝ ለማስቻል እየሰራበት ያለውን የልማት ፖሊስ መሰረት በማድረግ የወጣ  ነው፡፡

ሴቶች በመሬት ላይ ያለቸውን መብት ማረጋገጥ

 

እንደሚታወቀው ሴቶች አሁን ባለው የህዝብ ብዛት ቁጥራቸው ከግማሽ በላይ ቢሆንም እስካለፈው ሩብ ምእተ ዓመት በኢትዮጵያ ሴቶች የመሬት ባለ ይዞታነት መብት ተጠብቆላቸው የመብቱ ተጠቃሚ አልነበሩም፡፡ የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ መንግስት በወጣበት ግዜ ሴቶች የልማቱ ግማሽ ሐይል ወይም ከዚያም በላይ እንደሆኑ በማመን እነዚህን የህብረተሰቡ ክፍሎች ለዓመታት ሲታገሉለት የቆየውን የመሬት በላይዞታነት መብት እውን ለማድረግ የህገ-መንግስቱ አንቀፅ 35(7) 

ሴቶች ንብረት የማፍራት፣ የማስተዳደር፣የመቆጣጠር የማስተላለፍ መብት አላቸው፡፡ በተለይ መሬትን በመጠቀም በማስተላለፍ፣ በማስተዳደርና በመቆጣጠር ረገድ ከወንዶች ጋረ እኩል መብት አላቸው እንዲሁም ውርስን በሚመለከት በእኩልነት የመታየት መብት አላቸው፡፡

በማለት ይደነግጋል:: የገጠር መሬት አስተዳደር እና አጠቃቀምን መሰረት በማደርግ የወጣው አዋጅ ቁጥር 456/97 የህገ-መንግስቱን የሴቶች የእኩልነት መርህን በመከተል በቁጥር 6(4) ላይ “መሬቱ የባልና ሚስት የጋራ ከሆነ የይዞታ ማረጋገጫ ደብተር በሁሉም የጋራ ባለይዞታዎች ስም መዘጋጀት አለበት፡፡” ሲል ይደነግጋል ከነዚህ የሴቶችን የመሬት ባለይዞታነት መብት መሰረት በማድረግ የወጡ ህጎች መረዳት የሚቻለው ሴቶች በመሬት አስተዳደረና አጠቃቀም ከወንደች ጋር እኩል መብት እንዳላቸውና በዚህ መብታቸው ተጠቅመው እንደ ወንዱ ባለይዞታ መሆንና በፍቺ ግዜም ድርሻቸውን ይዘው የመሄድ መብት እንዳላቸው ነው፡፡ ይህ ከአሁን ቀደም ይገጥማቸው የነበረውን የኢኮኖሚ ተፅእኖ በማስቀረት ብዙሃኑን የሴት አርሶ አደሮች ከፊል አርብቶ አደሮችና አርብቶ አደሮች ጉልበት ለልማት በማዋል ዜጎች በየደረጃው ተጠቃሚ የሚሆኑበትን ዘላቂና ፈጣን ግብርና መር የኢንዱስትሪ ልማት  ስትራተጂ ተግባራዊ በማድረግ ሴቶች በየደረጃው ተጠቃሚ እንዲሆኑ የሚያስችል ነው፡፡

 

ማሕበራዊ ደህንነት ማረጋገጥ

 

የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀምን ለመወሰን የወጣው አዋጅ ቁጥር 456/97 የዜጎችን ማሕበራዊ ደህንነት ለማረጋገጥ በአንቀፅ 5(1) (ለ) ላይ

ዕድሚያቸው ከ 18 ዓመትና ከዚያ በላይ የሆነና በግብርና ሙያ ሊተዳደር የሚፈልግ ማንኛውም የሀገሪቱ ዜጋ በገጠር መሬት የመጠቀም መብቱ የተረጋገጠ ሆኖ እናትና አባታቸውን በሞት ወይም በሌላ ሁኔታ ያጡ ልጀች 18 ዓመት እሰኪሞላቸው ድረስ በህጋዊ ሞግዚታቸው አማከይነት በገጠር መሬት የመጠቀም መብት አላቸው ሲል ይደነግጋል፡፡

 

ከዚህ ህግ መገንዘብ የሚቻለው የገጠር መሬት ለማግኘት 18 የሞላው ሆኖ በግብርና ስራ ለመተዳደር የወሰነ ሰው መሆኑን እንደመስፈርት የሚጠቀምና በልዩ ሁኔታ ከ18 ዓመት በታች ሆነው ወላጆቻቸውን ያጡ ልጆት ግን ያላአሳዳጊ እንዳይቀሩ ህጉ ልዩ ማህበራዊ ዋስትና እንደሚሰጣቸው ነው፡፡ ይህ ማህበራዊ ደህንነት በአገራችን እየተስፋፋ ካለው የኤች. አይ. ቪ. ኤይድስና በሚሊዮን የሚቆጠሩ ህፃናት ወላጅ አልባ እየሆኑ ካሉበት ሁኔታ አንፃር ሲታይ እንደዚህ ያለ የመሬት ተጠቃሚነት መብት ከ18 ዓመት በታች ላሉ ህፃናት በልዩ ሁኔታ መፈቀዱ ያለው ፋይዳ እጅግ ከፍተኛ ነው፡፡

 

አዋጁ ከዚህ በተጨማሪ በአንቀፅ 5(4) ላይ ለአርሶ አደሮች ከፊል አርብቶ አደሮችና አርብቶ አደሮች ቅድሚያ በመስጠት በግብርና ልማት ለሚሰማሩ ባለሃብቶች የኢንቨስትመንት ፖሊሲውንና ሕጎችን መሰረት በማድረግ የገጠር መሬት ሊሰጣቸው እንደሚችልና የዚህ መብት ተጠቃሚ ለሚሆኑ ድርጅቶች ማህበራዊ ኢኮኖምያዊ ተቋሞች የያዙትን ዓላማ ያሳኩ ዘንድ የሚያስፈልጋቸውን ሰፋት እንደየተሰማሩበት ስራ አስፈላጊነቱ እየታየ በገጠር መሬት ይጠቀሙ ዘንድ ሊሰጣቸው እንደሚችል መደንገጉ በራሱ ለአርሶ አደሮች፣ ከፊል አርብቶ አደሮችና አርብቶ አደሮች ቅድሚ መሰጠቱ የቱን ያህል የመሬት ተጠቃሚ እንዲሆኑ እንደሚያስችላቸው የሚያረጋግጥ ነው፡፡ ይህ ህግ ግብርና መር ኢንዱስትሪያዊ ልማት ስትራተጂን መሰረት በማድረግ ለነዚህ ማሕበረሰቦች ከፍተኛ የማህበራዊ ደህንነት ዋስትና በመስጠት የስትራተጂው ግብ መምታት በሰፊ ህዝባዊ መሰረት ላይ እንዲጣልና አስተማማኝ እንዲሆን የሚያደርግ ነው፡፡

 

አጥጋቢ የገጠር መሬት መረጃ ስርዓት ማረጋገጥ

 

የገጠር መሬትን መሰረት በማድረግ የእያንዳዱ ባለይዘታ ስም፣ አድራሻ የመሬቱ ስፋትና አዋሳኝ ለይቶ ግዴታውን በመመዝገብ አንዱ ባለይዞታ ከሌለው ባለይዞታ ተለይቶ እንዲታወቅ በሚያስችል መልኩ የገጠር መሬት አስተዳደር ማህደር አያያዝ ስርዓትን መዘርጋት አላማ ያደረገ አደረጃጀት ነው፡፡ እንደዚህ ያለ አስራር በገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም ላይ መዘርጋት በርካታ ፋይዳዎች ያሉት ሲሆን ከብዙ በጥቂቱ ወስደን ብናይ አሁን ያለው የይዞታ ግጭትና እሰጥ አገባ በማስወገድ አርሶ አደሩ፣ ከፊል አርብቶ አደሩ፣ አርብቶ አደሩና በገጠር ልማት ኢንቨስትመንት የተሰማራው ባለሃብት በሰላም ግዜያቸውን ለልማት በማዋል ምርታማነት እንዲጨምር ያደርጋል፡፡ ከዚህም በተጨማሪ፡-

-    አሁን በስፋት የሚታየው ከመሬት ጋር ተያየዞ የሚነሳውና የፍ/ቤቶችን ስራ እያጨናነቀ ያለውን የስራ ጫና በመቀነስ ባለቸው ግዜ ጥራት፤ተገማችነትና ህዝባዊ አመኔታ ያለው ፍትህ እንዲሰጡ ያስችላል፡፡

-    መንግስትንና ባለጉዳዮችን ካላስፈላጊ ወጪ ይከላከልላቸዋል፡፡

-    በመንግስት የተመዘገበ መረጃ በመሆኑ የፍትህ አካላት አሁን እያጋጠማቸው ካለው የመረጃ ምዘና ችግር ተላቀው በቀላሉ ፍትህ የሚሰጡበት ሁኔታ እንዲፈጠር ያደርጋል፡፡

-     

ስለዚህ ጠቅለል ባለ መልኩ የገጠር መሬት መረጃ ስርዓት ባለው መንገድ እንዲመራና መንግስትም ሆነ ተጠቃሚዎች በበቂ መረጃ ላይ ተመስርተው የት አካባቢ ምን ቢያመርቱ የበለጠ ውጤታማ ሊሆኑ እንደሚችሉ ከግዜ ወደ ግዜ ግንዘቢያቸውን እያስፉና እየተበረታቱ እንዲሄዱ የሚያስችላቸው በመሆኑ እጅግ ጠቃሚ ነው፡፡

 

ቀልጣፋ የገጠር መሬት አስተዳደር ስርዓት መዘርጋት

 

አዋጅ ቁጥር 456/97 በትርጉም ክፍሉ አንቀፅ 2(2) ላይ “የገጠር መሬት አስተዳደር” ማለት ምን ማለት እንደሆነ ሲተረጉም

በገጠር መሬት ይዞታ ላይ ዋስትና የሚሰጥበት የገጠር መሬት አጠቃቀም እቅድ የሚተገበርበት በገጠር መሬት ተጠቃሚዎች መካከል የሚነሱት ግጭቶች የሚፈቱበትና ማንኛውም የገጠር መሬት ተጠቃሚ መብትና ግዴታዎች የሚተገበርበት እንዲሁም የባለይዞታዎች ማሳዎችንና የግጦሽ መሬትን መረጃ በመሰብሰብና በመተንተን ለተጠቃሚዎች እንዲዳረሱ የሚደረግበት ሂደት ነው፡፡ ይላል

ከዚህ ድንጋጌ መረዳት የሚቻለው የመሬት አስተዳደር ለማከናወን በርካታ ስራዎችን መስራት እንደሚጠይቅና እነዚህን ስራዎች ለመስራት የራሱ ተቋማዊ አደረጃጀትና ምርምርን እንደሚጠይቅ ነው፡፡ ስለሆነም የገጠር መሬት አስተዳደር መኖር በራሱ ግብ ባይሆንም የዘላቂ ልማት ፖሊሰና ስትራተጂዎች የሆኑትን እንደ የገጠር መሬት ዋስትና ማረጋገጥ፣ የገጠር መሬት ክርክርን መቀነስ የመሳሰሉትን ተግባራዊ ለማድረግ የሚያስችል በመረጃና በእውቀት የዳበረ አሰራርን ተከትሎ ለበለጠ ሰላም፣ ዲሞክራሲ፣ ልማትና መልካም አስተዳደር ስኬታማነት ያላሰለሰ ጥረት ማድረግና በሂደት የገጠር ልማት ፖሊውንና ስትራተጂውን የራስ ማድረግ (owning) የሚጠይቅ መሆኑን ነው፡፡

 

ስለዚህ አዋጅ ቁጥር 456/1997 ዓ.ም በርካታ አላማዎችን በመያዝ የገጠር ልማት ፖሊሲንና ስትራተጂን እውን ለማድረግ በሚያስችል መልኩ የወጣ አዋጅ እንደመሆኑ መጠን በየደረጀው ያሉ የፍትህ አካላት ከፍተኛ ትኩረት ሰጥተው ለተፈፃሚነቱ በእውቀት ላይ ተመስርቶ የአስተሳሰቡ ባለቤት በመሆን ሙያዊ ግዴታቸውን በብቃት እንዲወጡና የልማቱ ተሳታፊና ተጠቃሚ መሆንን የሚጠይቅ ነው፡፡

 

የባለ ይዞታዎች መብትና ግዴታ

 

በገጠር መሬቱ የመጠቀም መብት

 

አርሶ አደሩ፣ ከፊል አርብቶ አደሩና አርብቶ አደሩ በተሰጣቸው መሬት እንደ አርሰው ሰብል የመዝራትና ፍሬውን የመስብሰብ፣ ዛፎች በመትከልና ቆርጦ በመሸጥ፣ ቤት በመስራት፣ ከብቶችን በማርባት ወ.ዘ.ተ. ባሉ መንገዶች የመሬታቸው ተጠቃሚ የመሆን መብት አላቸው፡፡

 

1.መሬቱን የማከራየት መብት

  በገጠሪቱ ኢትዮጵያ የገጠር መሬት ባለይዞታ የሆነ አርሶ አደር መሬቱን የማከራየት መብቱ በአዋጅ ተረጋግጦለታል፡፡ ለማን ያከራያል? ለስንት ግዜ ያከራያል? የኪራይ ወሉ እንዴት መደረግ እንዳለበትና ሌሎች ከገጠር መሬት በኪራይ መሰጠትና ከባለሀብት ጋር በመሆን እንዴት ማልማት እንደሚቻል ህጉ በዝርዝር በአንቀፅ 2(4)፣ 8(1)(2)(3) ላይ ደንግጎት የምናገኘው የአርሶ አደሩ መብት ነው፡፡

 

2.የገጠር መሬትን በስጦታ ማስተላለፍ

   አዋጁ በአንቀፅ 5(2) ላይ

 ማንኛውም በገጠር መሬት የመጠቀም መብት ያለው አርሶ አደር፣ ከፊል አርብቶ አደር፣ አርብቶ አደር ቤተሰብ አባል ከቤተሰቡ በስጦታ ወይም በውርስ ወይም አግባብ ባለው ባለስልጣን የገጠር መሬት በይዞታ ሊያገኝ ይችላል፡፡” በማለት ይደነግጋል፡፡

ይሄውም የገጠር መሬት በይዞታ መብት የሚተላለፈው ጠበብ ባለ መልኩ በቤተሰብ መካከል መሆኑን የሚያሳይ ነው:: አባል የሚባለው ማን እንደሆነ በትርጉም ክፍሉ አንቀፅ 2(5) ላይ ‘’የይዞታ ባለመብቱን መተዳደርያ ገቢ በመጋራት በቋሚነት አብሮ የሚኖር ማንኛውም ሰው ነው፡፡’’ በማለት በስጦታ ለማስተላለፍ ያለው መስፈርት ከደማዊ ወይም ጋብቻዊ ትስስር ወጣ ባለመልኩ ባለው ኢኮኖምያዊ ትስስር ላይ ብቻ ተመሰርቶ አንዱ ያለውን በገጠር መሬት ባለይዞታነት የመጠቀም መብቱን በስጦታ ማስተላለፍ እንደሚችል ይደነግጋል፡፡ የማውረስ መብት የአዋጅ አንቀፅ 2(4) ‘’የይዞታ መብት ማለት አረሶ አደሩ፣ ከፊል አርብቶ አደሩና አርብቶ አደሩ የገጠርን መሬት ለቤተሰቡ አባል ወይም ሌሎች በህግ መብት ለተሰጣቸው ወራሽች ለማውረስ የሚኖረው መብት ነው’’ ሲል በአንቀፅ 8(5) ላይ ደግሞ “ማንኛውም ባለይዞታ በገጠር መሬት የመጠቀም መብቱን ለቤተሰቡ አባላት የማውረስ መብት አለው ሲል ይደነግጋል፡፡ እነዚህን ድንጋጌዎች አያይዘን ስናይ የሚወረሰው በገጠር መሬት የመጠቀም መብት እንደሆነና ይህም አርሶ አደሩ ሆነ ከፊል አርብቶ አደሩና አርብቶ አደሩ የማውረስ መብታቸው የተጠበቀላቸው መሆኑን ነው፡፡ ይህ ለገጠር ልማት ስትራተጂ ግብ መምታት ያለው ፋይዳ ሲታይ እነዚህ የተለያዩ የህ/ሰብ ክፍሎች በይዞታቸው ያለውን የገጠር መሬት ለማልማት የሚያወጡትን ጉልበትና ገንዝብ ለወራሾቻቸው የሚተላለፍ መሆኑን ተገንዝበው በጥሪታቸው ላይ የባለዋስትናነትና የአመኔታ ስሜት በመፍጠር የበለጠ ለማልማት እንዲተጉ የሚያደርጋቸው ነው፡፡ የባለይዞታዎች ግዴታዎችን ስንመለከትም፤

 

መሬቱን በኣግባቡ የመጠቀምና የመንከባከብ ግዴታ

 

አንድ አርሶ አደር፣ ከፊል አርብቶ አደር ወይም አርብቶ አደር በይዞታው ስር ያለን የገጠር መሬት በአግባቡ የመጠቀም እና የመንከባከብ ግዴታ አለው:: አዋጁ በአንቀፅ 10(1) ላይ ግዴታውን በአግባቡ ካልተወጣና በመሬቱ ላይ ጉዳት ካደረሰ የመሬት ተጠቃሚነት መብቱን ሊያጣ እንደሚችልም ይደነግጋል፡፡ ይህን ድንጋጌ ከዘላቂ ልማት አኳያ ስናየው የአሁኑ ትውልድ ያለውን ሃብት (resource) በማባከን ከሚገባው በላይና ያለኣግባብ የሚጠቀም ከሆነ ዘላቂ ልማት የሚባል ነገር ሊታሰብ አይችልም፡፡ ይህ ደግሞ የነገው ትውልድ ተስፋ እንዲጨልም ስለሚያደርግ ህጉ የዚህ ዓይነት ግዴታ በባለይዞታዎቹ ላይ መጣሉ አገራችን የተያያዘችውን የልማት አቅጣጫ ታሳቢ ያደረገ ለመሆኑ አያጠያይቅም፡፡

 

የአዋጁ አንቀፅ 10(2) በሚከተለው መልኩ

 

   የመስኖ ቦዮችና ሌሎች የመሰረተ ልማት አውታሮች በሚዘረጉበት ወቅት በባላይዞታው መሬት ላይ የሚያልፍ ከሆነ ይህን የመቀበል ግዴታ አለበት’’ ሲል የንብረት አገልጋይነት ግዴታ እንዳለበት ይደነግጋል:: ይህ በተወሰነ መልኩም ቢሆን ህግ በባለይዞታው ላይ ጫና እንደፈጠረ ነገር ግን ያለዚህ የንብረት አገልግሎት ግዴታ የመሰረተ የልማት ስራን በማከናወን የከተማም ሆነ የገጠር ልማቱን ወደተፈለገው ደረጃ ለማድረስ ስለማይቻል ዜጎች ሊከፍሉት የሚገባ የልማት ዋጋ ነው፡፡

 

የመተባበር ግዴታ

 

አንድ የገጠር መሬት ባለይዞታን በማስመልከት በአንቀፅ 10(3) ላይ “ባለይዞታው አግባብ ባለው ባለስልጣን የገጠር መሬቱ እንዲለካ ወይም የቅየሳ ስራ እንዲካሄድበት ሲጠየቅ የመተባበር ግዴታ አለበት” በማለት ይደነግጋል ይሄውም ያለ እንደዚህ ያለ ግዴታ የገጠር መሬት አስተዳደርን ስርዓት ዘመናዊ በሆነ መንገድ ለማደራጀትም ሆነ የባለይዞታነት ማስረጃ መስጠት አደጋች ሰለሚሆን ህግ ይህን ከግምት ውስጥ በማስገባት በዚህ ዙርያ ከአሁን ቀደም ይከሰት የነበረውን የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም ችግር በማስቀረት ለልማት ስትራጂው ተግባራዊነት በሚያገለግል መልኩ በዘመናዊና የተደራጀ አግባብ ለመምራት የተጣለ ግዴታ ነው፡፡

 

የማሳወቅ ግዴታ

“ማንኛውም የገጠር መሬት ባለይዞታ በመሬቱ የመጠቀም መብቱን ሲተው አግባብነት ላለው ባለስልጣን የማሳወቅ ግዴታ ኣለብት” ይሄውም አንቀፅ 10(4) እንደዚህ ያለ ግዴታ ሲጥል  አንድ የመሬት ባለይዞታ መሬቱን በሆነ ምክንያት የማያለማውና የማይጠቀምበት ከሆነና ዝም ብሎ ያለአገልግሎት እንዲቀር የሚየያደርግ ከሆነ በእጅጉ ልማቱን እንደሚጎዳ የታወቀ ነው፡፡ ይህ ደግሞ ግለሰቡን ብቻ ሳይሆን የአገሪቱ ልማት ወደ ኃላ የሚጐትት ነው፡፡ የልማት መሳርያ የሆነን መሬት ጥቅም ላይ እንዳይውል ማድረግ የገጠር መሬት ተጠቃሚነትን የሚፃረር በመሆኑ ሊስተናገድ የሚችል ግድፈትም አይደለም፡፡ ስለዚህ ግዴታው ህዝባዊ ፖሊሲን መሰረት ያደረገ መሆኑ ልንገነዘብ ይገባል ፡፡

 

የመተባበር ግዴታ

 

ቀደም ሲል እንደተገለፀው የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀምን መሰረት በማድረግ ለዚህ አዋጅ ተፈፃምነት ሲባል የራሱ አደረጃጀት እንደሚኖረው ይታመናል፡፡ ዜጐች በገጠር መሬት የመጠቀም መብታቸውን ለማስከበር እንደሚጥሩ ሁሉ የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀምን ስርዓት ባለው መንገድ ለመምራት ከሚደራጀው ቢሮክራሲ ጋር ተባብረው ካልሰሩ በአንድ እጅ ማንጨብጨብ ስለሚሆን የግድ መተባበርና አብሮ ለልማቱ ስኬት መስራት ይጠበቅባቸዋል፡፡ (አንቀፅ 18)

 

የባለይዞታነት መብት ቀረ ስለመሆን

 

1.ባለይዞታዎቹ የሞቱና ወራሽ የሌላቸው ከሆኑ በይዞታቸው ስር የነበረው መሬት በሽግሽግ ለሌላ ሰው ሲሰጥ ወይም በመንግስት እጅ ሲሆን መብቱ ቀሪ ይሆናል፡፡

2.በሰፈራ ወይም ሌላ ምክንያት ከአካባቢያቸው በህግ ከተወሰነው ግዜ በላይ የሌሉ መሆኑ ሲረጋገጥና መሬታቸው በአካባቢው የገጠር መሬት አስተዳደር ለሌላ ሰው ሲታደል፡፡

3.ለገጠር መሬት የመስኖ አገልግሎት ፍትሃዊ አጠቃቀም ሲባል ሽግሽግ ሲደረግ መብቱ ቀሪ ይሆናል፡፡

4.ባለ ይዞታው በአንቀፅ 10(1) ያለውን ግዴታ ሳይወጣ ሲቀርና በዚህ ምክንያት የባለይዞታነት መብቱን እዲያጣ ሲወሰንበት መብቱ ቀሪ ይሆናል፡፡

5.በአንቀፅ 7(2) መሰረት የሌሎች ባለይዞታዎች በገጠር መሬት የመጠቀም መብት ፀንቶ የሚቆይበት የጊዜ ገደብ በክልሎች የገጠር መሬት አስተዳደር ህግ መሰረት ሲወሰን የገጠር መሬት ባለይዞታዎች የጊዜ ገደቡ ሲያልቅ የባለይዞታነት መብታቸው ቀሪ ይሆናል፡፡

ስለዚህ የገጠር መሬት አስተዳደርና አጠቃቀም አዋጅ ቁጥር 456/97  የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት የገጠር መሬት ባለይዞታነት መርህን መሰረት በማድረግ ኢትዮጵያ እየተከተለችው ያለውን የገጠር ልማት ፖሊሲና ስትራተጂ ከግብ የማድረስ አላማ ያለው ነው፡፡  ይህ አዋጅ የመሬት ስርዓቱ አደራጃጀት፣ የባለይዞታዎች መብትና ግዴታ ግልፅ በሆነ አግባብ በመደንገግ ከአሁን ቀደም የነበሩትን የአዋጅ ቁጥር 89/89 ግድፈቶች በሚያስወግድ መልኩ የወጣም ነው፡፡ ስልጣኞች የአዋጁን ፖለቲካዊ፣ ኢኮኖሚያዊና ማህበራዊ ፋይዳዎች ተረድተው ለተግባራዊነቱ  ያለስለስ  ጥረት እንዲያደርጉ የዜግነትም የሙያም ግዴታ እንዳለባቸው በማወቅ በትጋት እንዲሰሩና የህገ መንግስቱን መርሆችና ሌሎች ህጎች ተግባራዊ እንዲሆኑ አበክረው መስራት ይጠበቅባቸዋል፡፡

ህገ-መንግስታዊ መሰረቱ

መንግስት በህገ-መንግስቱ ለህዝብ የገባቸውን ፖለቲካዊ፣ ኢኮኖሚያዊ እና ማህበራዊ ግዴታዎች ለመፈፀም ደግሞ የግድ በይዞታው ስር አድርጐ የሚያዝበት መሬት ሊኖረው ይገባል፡፡ ለምን ቢባል መንግስት ያለ እንደዚህ ያለ የኢኮኖሚ መሳርያ ዘላቂ ልማት፣ ዲሞክራሲ፣ መልካም አስተዳደርና የህግ የበላይነት የተረጋገጠባት ጠንካራ ኢትዮጵያን ሊገንባ አይችልም፡፡ ስለሆነም ይህን ይሁለንተናዊ ዘላቂ የልማት መሰረት የሆነውን መሬት በመንግስት አስተዳደር ስር ከማድረግ ውጪ መንግስት ከባለይዞታው እየገዛ በከተሞች መሰረተ ልማት የመስፋፋትን ሰራም ሆነ ለግል የከተማ ልማታዊ ባለሃብት መሬት በማቅረብ በተፈለገው ደረጃ ፍጣንና ዘላቂ ሁሉም ዜጎች በየደረጃው ተጠቃሚ የሚያደርግ ልማት ማመጣት ይችላል ብሎ ማሰብ ካለው የአገሪቱ ተጨባጭ ሁኔታ ያፈነገጠ ሃሳብ ብቻ ሳይሆን ልማት ከሌለ ሰላም ስለማይኖር የመበታተን አደጋን ሊያስከትል የሚችል የተሳሳተ የጥፋት አቅጣጫም ነው፡፡

የኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ህገ-መንግስት በአንቀፅ 40(3) ፤ (6) እና አንቀፅ 89 (5) ላይ መሬትና የተፈጥሮ ሃብት ባለቤትነት የኢትዮጵያ ብሄር፣ ብሄረሰቦችና ህዝቦች ሆኖ አስተዳደሩን በሚመለከት የመንግስት መሆኑን የደነገገበት ዋናው አላማም ኢትዮጵያ ከድህነት ተላቃ ወደ ልማት አዙሪት በመግባት በ20ና 30 ዓመታት ጊዜ መካከለኛ ገቢ ካላቸው አገሮች ተርታ በመሰለፍ ፈጣንና ዘላቂ የህዝቦቿ በእድገት ጎዳና የመጓዝ ራእይ ነው፡፡ ይህን የመንግስት  ንብረት የማስተዳደር ስልጣንና አገሪቱን ወደ እድገት አዚሪት በማስገባት ዜጐች በየደረጃቸው ተጠቃሚ የሚሆኑበት ፈጣን ኢኮኖሚያዊ ልማት የማስመዝገብ ስትራተጂ ተግባራዊ ለማድረግ በርካታ ከንብረት አስተዳደር ጋር የተያያዙ አዋጆችን በማውጣት ግዴታውን እየተወጣ ይገኛል፡፡ አሁን ከያዝነው የንብረት ህግ ተያያዥነት ያላቸውን የገጠር መሬት አስተዳደርንና አጠቃቀምን፣ የከተማ ቦታ በሊዝ ስለመያዝን እና ለህዝብ ጥቅም ሲባል የመሬት ይዞታ ስለሚለቀቅበትና  የካሳ አከፋፈልን በሚመለከት የወጡ አዋጆችና ደንብ ወስደን ስናይ መንግስት የቱን ያህል ለቀየሳቸው የልማት ፖሊሲዎችና ስትራተጂዎች ተፈፃሚነት ቁርጠኛ እንደሆነ የሚያሳዩ ናቸው፡፡

 

የንብረት መብት በኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ህገ-መንግስት ዲሞክራሲያዊ መብቶች ተብለው ከተካተቱት መካከል በህገ-መንግስቱ አንቀፅ 40 ላይ  አንዱ መሰረታዊ መብት በመሆን ህገ-መንግስታዊ እውቅና የተሰጠው መብት ነው፡፡ የከተማ መሬት ባለቤትነት መብት (ownership right) የኢትዮጵያ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች እንደሆነና አስተዳደሩን በሚመለከት በአንቀፅ 89(5) ላይ የከተማ ቦታም ቢሆን በመንግስት ይዞታ ስር ሆኖ ለህዝብ ጥቅም መዋል እንዳለበት ሲደነግግ አጠቃቀምና ጥበቃውን በሚመለከት መንግስት ህግ ማውጣት እንዳለበት በአንቀፅ 51(5) ላይ ተደንግጓል ፡፡ መንግስት ይህን የኢትዮጵያ ብሄር ብሄረሰቦችን ህዝቦች ንብረት የሆነን መሬት በይዞታው ስር አድርጐ በሚያስተዳድርበትና ለልማት በዋና መሳሪታነት በሚገለገልበት ጊዜ ዜጐች በከተማ ቦታ ላይ ስለሚኖራቸው የንብረት መብት በተመለከተም የባለይዞታነት መብታቸውን ህገ-መንግስታዊ ዋስትና በሚሰጥ መልኩ አንቀፅ 40 (7) ላይ "ማንኛውም ኢትዮጵያዊ በጉልበቱ ወይም በገንዘቡ በመሬት ላይ ለሚገነባው ቋሚ ንብረት ወይም ለሚያደርገው ቋሚ መሻሻል ሙሉ መብት አለው፡፡ ይህ መብት የመሸጥ  የመለወጥ፣ የማውረስ፣ የመሬት ተጠቃሚነት ሲቋረጥ ንብረቱን የማንሳት ባለቤቱን የማዛወር ወይም የካሳ ክፍያ የመጠየቅ መብትን ያካትታል . . . " ሲል ደንግጓል፡፡ ከዚህ ህገ-መንግስታዊ የንብረት ባለይዞታነት መብት ጥበቃ መገንዘብ የሚቻለው የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ- መንግስት ከአሁን ቀደም በአገሪቱ ከነበሩ ህጎች በበለጠ ሁኔታ የዜጎችን የመሬት ተጠቃሚነት መብት እንደሚያረጋግጥ ነው፡፡ ስለሆነም የከተማ ቦታን የመንግስትና የህዝብ የማድረጉ ፖሊሲና አላማ የሚመነጨው መንግስት በህዝብ ወኪልነቱ የህዝቦች የጋራ ሃብት የሆነውን የከተማ ቦታ በአኩልነት ለማዳረስ፣ ለመቆጣጠር፣ ለማስተዳደር፣ ስርዓት ለማስያዝና ሌሎች ኢኮኖሚያዊ፣ ፖለቲካዊና ማሕበራዊ ተግባራት ለማከናወን እንዲችል ከማድረግ ጋር ተያይዞ የአገሪቱን መፃኢ እድል ከሚወሰኑ አበይት ጉዳዮች አንዱ አድርጐ ከሚወሰድ ህገ-መንግስታዊና ሀገራዊ ረእይ ነው፡፡ በመሆኑም ይህን ተግባራዊ በማድረጉ ሂደት የፍትህ አካላት በህገ- መንግሰቱ አንቀፅ 13 የተጣለባቸውን ግዴታ በአግባቡ ሊወጡ ይገባል፡፡

 

ከአዋጅ ቁጥር 272/94 አንፃር

 

ይህ አዋጅ የከተማ መሬትን የመጠቀም መብትን ለተጠቃሚዎች ለማስተላለፍ ሊዝ ዋነኛ የመሬት ይዞታ ስሪት እንዲሆን መመረጡንና የከተማ ቦታ የመጠቀም መብት በውል የሚተላለፍ ወይም የሚያዝ መሆኑን የከተማ ቦታ ለመኖርያ ቤት እንዲያዝ የሚፈቅድ መሆኑን አካቷል፡፡ የከተማ ቦታ በሊዝ የተፈቀደለት ሰውም የሊዝ ይዞታ ማረጋገጫ ምስክር ወረቀት እንደሚሰጠውና ዘመኑም እንደየ አገልግሎቱ ዓይነት ሊለያይ እንደሚችል ይደነግጋል፡፡ ይህ የከተማ ቦታ ባለይዞታነት መብት የይዞታ ዘመኑ በሚያልቅበት ግዜም ሊታደስ እንደሚችል ስለሚደነግግ ዜጐች ይዞታቸውን በአግባቡ በመያዝ ለበለጠ ልማት እንዲያውሉት የሚያደፋፍርና በይዞታቸው በዘላቂነት የመገልገል መብታቸው የህግ ዋስትና እንዲያገኝ በሚያስችል መልኩ የከተማ ልማት ፖሊሲና ሰትራተጂ መሰረት በማድረግ የወጣ ህግ ነው፡፡

 

አዋጅ ቁጥር 272/94 በአንቀፅ 2(1) ላይ “ ‘’ሊዝ’’ ማለት የከተማ ቦታ በመጠቀም መብት በውል የሚተላለፍበት ወይም የሚያዝበት የመሬት ኪራይ ይዞታ ስሪት ነው፡፡” ሲል ይደነግጋል፡፡ ከዚህ የህግ ትርጉም (statutory definition) መረዳት የሚቻለው የሊዝ መብት መሰረቱ (subject matter) የማይንቀሳቀስ ንብረት ማለትም የከተማ ቦታ እንደሆነና የመብቱ ምንጭም በሊዝ ተቀባዩና በሊዝ ሰጪው የአከባቢ መስተዳድር መካከል የሚደረግ የሊዝ ውል እንደሆነ ነው፡፡ ይህ ውል ህግ ፊት ዋጋ ያለው ውል እንዲሆን በአዋጁ አንቀፅ 9 መሰረት ውሉ መፈረም ይኖርበታል ከዚያም በኃላም በአንቀፅ 5 መሰረት ውል ተቀባዩ በሊዝ የቦታ ባለይዞታ መሆኑን የሚያረጋግጥለት የሊዝ ይዞታ ማረጋገጫ ምስክር ወረቀት ሊሰጠው ይገባል፡፡ የከተማ ቦታ በሊዝ በሚያዝበትና በሚተዳደርበት ግዜ መንግስት በሚያገኘው ገቢ ተጨማሪ የመሰረተ ልማት ስራዎች እንዲሰራ አቅም የሚፈጥርለት ዋና የገቢና እድገት ምንጭም ነው፡፡

 

የሊዝ ውል ተቀባይ መብቶችና ግዴታዎች

 

በሊዝ ጨረታ የመሳተፍና አሸናፊ ሲሆንም የሊዝ ውሉን በመፈረም ተገቢውን ክፍያ ከፍሎ ቦታውን የመረከብ መብት አለው፡፡ (አንቀፅ 4 እና 9)

የግል ባለሃብት ከሆነ በክፍያ መሬት የመጠቀም መብት ያለው ስለመሆኑና ዝርዝሩ በሌላ ህግ እንደሚወሰን የኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ህገ-መንግስት አንቀፅ 40(6) ስለሚደነግግ ኢንቨስተሮች ለኢንዱስትሪ መስፋፋት የሚጠይቁት የከተማ ቦታ አዋጅ ቁጥር 272/94 በሚደነግገው መሰረት መሬት አግኝተው ባለ ይዞታ የመሆን መብታቸው ህገ-መንግስታዊ ነው፡፡ እንደየሚሰማሩበት የልማት ስራ ዓይነትና ደርጃ ለረጅምና አጭር ጊዜ በሊዝ የከተማ ቦታ የማግኘት መብትም አላቸው፡፡ (የአዋጁ አንቀፅ 6)

የህዝብ ተወካዮች ምክር ቤት በኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት አንቀፅ 55(2) (ሀ) መሰረት በማድረግ አዋጅ ቁጥር 272/94 በማውጣቱ የከተማ ነዋዎች የሚኖራቸው የከተማ ቦታ ባለይዞታነት መብት በህግ ተረጋግጦላቸዋል፡፡

የአገሪቱ የልማት ፖሊሲና ስትራተጂ ተግረባራዊ ለሚያደርጉ ልማታዊ ባለሃብቶች ወይም ህዝባዊ አገልግሎት ሰጪ ተቋማት የከተማ መሬት ከሊዝ ክፍያ እስከ በነፃ መሬት የማግኘት መብት ተጠቃሚ ሆነዋል፡፡

የሚመለከተው አካል ሲፈቅድለት የሊዝ ባይዞታው የተፈቀደለትን የአገልግሎት ዓይነት ወይም የልማቱን ስራ ዓይነት መቀየር ይችላል፡፡(አንቀፅ 12(2) )

የሊዝ ባለይዞታ መብቱን ወደ 3ኛ ወገን የማስተላለፍ፣ በዋስትና የማስያዝ (surety) ወይም የፈፀመውን ክፍያ በካፒተል አስተዋፅኦነት (capital contribution) ለመጠቀም የሚያስችል መብት አለው፡፡ (አንቀፅ 13)

ለህዝብ ጥቅም ተብሎ የሊዝ ባለይዞታነቱ በሚለቀቅበት ግዜ ካሳ በቅድሚያ የማግኘት መብት አለው፡፡ (ህገ-መንግስት አንቀፅ 409(8) እና የአዋጁ አንቀፅ 16)

በአዋጅ ቁጥር 272/94 መሰረት የተገኘው የከተማ ቦታ ሊዝ አስተዳደርን መሰረት በማድረግ በአዋጁ ለተቋቋሙ የአስተዳደር አካላትና በይግባኝ እስከ ፌደራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት የመሄድ መብት አለው፡፡ (በኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ህገ-መንግስት አንቀፅ  37 እና የአዋጁ አንቀፅ 17፤18 እና 19)

በመጨረሻም የሊዝ ባለይዞታነት ውል ዘመኑ ሲያልቅ ውሉን የማደስ መብት አለው፡፡ (የአዋጁ አንቀፅ 7) እንደ ግዴታም የሚከተሉት ግዴታዎች አሉት ::

በከተማ ቦታ ሊዝ ውል መሰረት የተተመነለትን ኪራይ በወቅቱ የመክፈል ግዴታ አለው፡፡

በደንቡ መሰረት የተሰጠውን የከተማ ቦታ ለታለመለት ስራ ወይም አገልግሎት በወቅቱ ጥቅም ላይ እንዲውል የማድረግ ግዴታ አለው፡፡(አንቀፅ 12 (1) )

የሊዝ መሬት ከተሰጠበት አገልግሎት ለተለየ ስራ እንዲውል ሲፈቀድለት በተለወጠው ውል መሰረት የሊዝ ኪራይ መክፈል ይኖርበታል፡፡ (አንቀፅ12 (2) እና (3) )

የሊዝ ባለይዞታው እንደማንኛውም ዜጋ የሊዝ አዋጅን ለማስፈፀም በሚድረግ ማናቸውም እንቅስቃሴ ትብብር የማድረግ ግዴታ አለው፡፡ (አንቀፅ 21)

 

የሊዝ ውል ሰጪ መብቶችና ግዴታዎች

 

በአዋጅ ቁጥር 272/94 መሰረት በማድረግ በሚወጣ ደንብ መሰረት የሊዝ ኪራይ ከተጠቃሚዎች የመሰብሰብ መብት አለው፡፡

እንደየሁኔታው የችሮታ ግዜ የመስጠትም የመከልከልም ስልጣን የከተማ ቦታ ሊዝ አስተዳደሩ ነው፡፡

ሁኔታዎች ተሟልተው ሲገኙ ፈቃድ ይሰጣል ፡፡

ለህዝብ ጥቅም ሲባል መለቀቅ ያለበትን የሊዝ ይዞታ ካሳ በመክፈል ለማስለቀቅና ለመረከብ ይችላል፡፡ አስፈላጊም ሲሆን የፖሊስ ኃይልን ይጠቀማል፡፡

በህገ ወጥ መንገድ የተያዘን የከተማ ቦታ የማስለቀቅ መብት አለው፡፡

የሊዝ ቦታን መሰረት በማድረግ ክርክር ሲነሳ በከሳሽነትም በተካሽነትም የመከራከር መብት አለው፡፡ ከግዴታ አንፃርም የሚከተሉት ግዴታዎች ይኖሩታል::

ለህዝብ ጥቅም ሲባል አንድን የሊዝ ባለይዞታ በሚያስለቅቅበት ግዜ ተመጣጣኝ ካሳ የመክፈል ግዴታ አለው፡፡

የሊዝ ባለይዞታነት ሲፈቀድና ውሉ ሲፈረም የባለይዞታነት ማረጋገጫ ምስክር ወረቀት የመስጠት ግዴታ አለው፡፡ (አንቀፅ5(1))

 

የሊዝ ውል ስለመቋረጥና ውጤት

 

የከተማ ቦታ ሊዝ ውል ቀረ የሚሆነው የውሉ ዘመን ሲያበቃና ሊዝ ተቀባዩ  የአዋጁ  አንቀፅ 7 በሚደነግገው የግዜ ገደብ ውስጥ ውሉ እንዲታደስለት ሳያመለክት ሲቀር የሊዝ ውሉ ይቋረጣል፡፡

ተዋዋዩ ወገን በሊዝ የተሰጠውን የከተማ ቦታ ህግ በሚያዘው መሰረት ጥቅም ላይ ካላዋለው ውሉ ሊቋረጥ ይችላል፡፡

በሊዝ የተሰጠው የከተማ ቦታ ለህዝብ ጥቅም ተብሎ ለሌላ ስራ ወይም አገልግሎት እንዲውል ሲወሰን የሊዝ ውሉ ሊቋረጥ ይችላል፡፡ በመቋረጡም የሚከተሉትን ህጋዊ ውጠቶችን ያስከትላል፡-

የሊዝ ውሉ የተሰጠውን የከተማ ቦታ ስራ ላይ ባላማዋሉ የሚቋረጥ ከሆነ ተገቢውን ወጪና መቀጮ በመቀነሰ የሊዝ ክፍያው ለሊዝ ተቀባዩ ይመለሰለታል፡፡

 

የሊዝ ውሉ የተቋረጠው ለህዝብ ጥቅም ሲባል ከሆነ የሊዝ አስተዳደሩ ለሊዝ ተጠቃሚው  በአዋጁ አንቀፅ 17 መሰረት ተመጣጣኝ ካሳ በመክፈል ያስለቅቀዋል፡፡

 

ውሉ እንዲታደስለት ካላመለከተ በስተቀር የሊዝ ባለይዞታው እስከ አንድ ዓመት ባለ ግዜ ወስጥ በቦታው ላይ ያስፈረውን ንብረት በማንሳት ላስረከበው አካል ቦታውን መልሶ መስጠት ይኖርበታል፡፡

 

ስለዚህ የከተማ ቦታ በሊዝ የማግኘት መብት ከህገ-መንግስቱና ሌሎች ዝርዝር ህጐች ለመረዳት እንደሚቻለው በሊዝ ውል  የሚገኝ የከተማ የማይንቀሳቀስ ንብረት የይዞታ መብት ነው፡፡  ይህም የከተማ ልማት ስትራተጂ ግቡን እንዲመታ እየተሰራበት ያለ የልማት ዘርፍ ሲሆን የዜጐች መሰረታዊ ፍላጎት የሆነውን መኖርያ ቤት ዋስትና ከማረጋገጡ ባሻገር የግሉ ዘርፍ ኮንሰትራሽንና የመንግስት የመሰረተ ልማት ኢንቨስትመንት ከፍተኛ የሆነ እድገት እያሳዩበት ያለ አብዛኛውን የከተማ ነዋሪ በየደረጃው ተጠቃሚ እያደረገ ያለ ህግ ነው፡፡

አገራችን ኢትዮጵያ አሁን እየተከተለችው ባለ ህገ-መንግስታዊ ስርዓት የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት አንቀጽ 8(1) “የኢትዮጵያ ብሄር-ብሄረሰቦች ህዝቦች የኢትዮጵያ ልኡላዊ ስልጣን ባለቤቶች ናቸው፡፡” በማለት የሚደነግግ ሲሆን የህገ-መንግስቱ አንቀፅ 40(3) እንደዚሁ ከንብረት ባለቤትነት መብት አንፃር “የገጠርም ሆነ የከተማ መሬትና የተፈጥሮ ሀብት ባለቤትነት መብት የመንግስትና የህዝብ ብቻ ነው፡፡ መሬት የማይሸጥ የማይለወጥ የኢትዮጵያ ብሄር ብሄረሰቦችና ህዝቦች የጋራ ንብረት ነው ፡፡” በማለት ይደንግጋል፡፡ እንደሚታወቀው በኢትዮጵያ የፖለቲካ ሰልጣን የሚገኘው በህዝባዊ ምርጫ እንደመሆኑ መጠን ህዝቡ በተወካዮቹ በቀጥታ በሚያደርገው ዲሞክራሲያዊ ተሳትፎ አማካይነት እንደሆነ በአንቀፅ 8(3) ላይ በግልፅ ሰፍሯል፡፡ ከነዚህ ህገ-መንግስታዊ መርሆች መገንዘብ የሚቻለው የመንግስት ስልጣን መሰረቱ ህዝብ እንደሆነና መንግስት በአንቀፅ 89(2) የተሰጠውን የኢትዮጵያውያንን የኢኮኖሚ ሁኔታ ለማሻሻል እኩል እድል እንዲኖራቸው ለማድረግና ሀብት ፍትሀዊ በሆነ መንገድ የሚከፋፈልበትን ሁኔታ የማመቻቸት ግዴታውን ለመወጣት ግብርና መር የኢንዱስትሪ ልማት ስትራተጂ ነድፎ ዜጐች በያደረጃቸው የልማቱ ተጠቃሚ እንዲሆኑ በሰፊው እየሰራበት ያለ ጉዳይ ነው፡፡ የኢኮኖሚውን ፖሊሲና ሰትራተጂ ከግብ ለማድረስና ኢንቨስትመንትን ለማሳድግ መንግስት መሬትንና ሌሎች የተፈጥሮ ሀብቶችን የህዝቡ የጋራ ንብረት አድርጐ ማስተዳደሩ የአገሪቱ ተጨባጥ ሁኔታ የሚጠይቀው ነባራዊ ሀቅ ነው፡፡ በመሆኑም መንግስት በህገ­-መንግስቱ አንቀፅ 89(5) መሰረት መሬትንና የተፈጥሮ ሀብትን በህዝቡ ስም በይዞታው ስር በማድረግ ለህዝብ የጋራ ጥቅምና እድገት እንዲውል የማድረግ ሃላፊነቱን በመወጣት ላይ ይገኛል፡፡አሁን በስራ ላይ ያለው የኢትዮጵያ የፍ/ብሄር ህግ የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ-መንግስት ከመውጣቱ በፊት በአፄው ዘመነ መንግስት የወጣ በመሆኑ እነዚህን መሰረታዊ የመሬትና የተፈጥሮ ሃብቶች የህዝብ ንብረቶች ስለመሆናቸው የህገ-መንግስቱን መርሆች ተከትሎ የወጣነው ባይባልም የንብረት ህጉ ከፍ/ብ/ህ/ቁ 1444 እስከ 1459 ባሉ ድንጋጌዎች የህዝብ ንብረት አገልግሎት የሚላቸውን ንብረቶች ኣካቶ የያዘ ለመሆኑ ከፍ/ብሄር ህጉ ይዘት ለመረዳት ይቻላል፡፡

 

የፍ/ብ/ህ/ቁ. 1445 (ሀ) እና (ለ) አንድ ንብረት መቼ የህዝብ ንብረት መባል እንዳለበት ሲገልፅ “ንብረቱ አንድም ህዝብ እንዲገለገልበት በቀጥታ የተመደበ ወይም የተተወ መሆን እንዳለበት ወይም ንብረቶቹ በተፈጥሯቸው ወይም በተደረገላቸው ለውጥ ምክንያት ለተለየ የህዝብ አገልግሎት ብቻ ወይም በይበልጥ ለዚሁ አገልግሎት እንዲውሉ የተደረጉ እንደሆኑ የህዝብ ንብረት ይባላሉ፡፡” በማለት ይደነግጋል፡፡ በሌላ አነጋገር ከፍ ብሎ የተጠቀሱትን መስፈርቶች የማያሟሉ ሆነው ግን ደግሞ በመንግስት እጅ ያሉ ንብረቶች በፍታብሄር ህጉ አነጋገር የህዝብ ንብረት ሳይሆኑ የመንግስት የግል ንብረቶች ተብለው እንደሚወሰዱ የሚደነግግ ነው፡፡ በመሆኑም በዚህ ህግ አነጋገር የህዝብ ንብረት የሚባሉት በፍ/ብ/ህ/ቁ 1446-1447 እና 1220-1256 ተዘርዝረው የምናገኛቸው ሲሆኑ እነዚህን እንደ ጥርግያ መንገዶች፣ ካናሎች፣ የውሃ መስመሮች፣ የመብራት መስመሮች፣ ሃይቆች ወ.ዘ.ተ የመሳሰሉ ንብረቶች ናቸው፡፡

 

የህዝብ ንብረት (public domain) መብት መሰረቱ (subject matter) የማይንቀሳቀሱ ንብረቶች ሆነው የዚህ መብት ምንጭ (source) ህግ ነው፡፡ ይህም አሁን ባለው ህገ-መንግስታዊ ስርዓት ከህገ-መንግስቱ አንስቶ  ከህገ-መንግስት መውጣት በኃላ የህዝብ ንብረትን በማስመልከት የወጡ አዋጆችን ያየን አንደሆነ የህዝብ ንብረት መብት ምንጩ ህግ ነው ለሚለው አባባል ዋቢ ናቸው፡፡  አንድ ዜጋ ይህን የህዝብ ንብረት (public domain) የሆነን ንብረት በቀን ልቦና ባለይዞታነት (possession in good faith or usucaption) ወይም በመያዝ  (occupation or accession) የባለቤትነት ይሁን የባለ ይዞታነት መብት ሊያገኝ አይችልም፡፡ (ፍ/ብ/ህ/ቁ. 1454-1455) ይህ ማለት ግን መንግስት እንደ ህዝብ አስተዳዳሪነቱ አንድን የህዝብ ንብረት የነበረን ንብረት የህዝብ ንብረትነቱ ቀርቶ የግል ንብረት እንዲሆን ማድረግ አይችልም ማለት እንዳልሆነ ግልፅ ሊሆን ይገባል፡፡ መንግሰት ለህዝብ ጥቅም ሲባል አንድን የግል የሆነን ይዞታ በማስለቀቅ (expropriation) or (alignment) ያንን ንብረት የህዘብ ንብረት ማድረግ የሚችል ሲሆን በዚህ ሁኔታ የሚገኝ የህዝብ ንብረት በሚመለከት የግል ባለ ንብረቱ ተመጣጣኝ ክፍያ በቅድሚያ ማግኘት እንዳለበት የኢ.ፌ.ዲ.ሪ. ህገ-መንግስት አንቀፅ 40(8) ፣ ፍ/ብ/ህ/ቁ.1453/3፣ 1470-1477 እና አዋጅ ቁጥር 455/1997 አንቀፅ 7- 8 ላይ ተደንግጐ የምናገኛቸው ቢሆኑም አሁን ተፈፃሚነት ያላቸው ህጐች ግን ህገ-መንግስቱን መሰረት በማድረግ የወጡት አዋጅ ቁጥር 455/97 እና ደንብ ቁጥር 135/99 ብቻ ናቸው፡፡ ለዚህም በምክንያትነት ሊወሰድ የሚችለው የኋልኞቹ ህጎች ያለውን ህገ-መንግስታዊ ስርዓት መሰረት በማድረግ የወጡና ያለውን ማህበረ-ኢኮኖሚያዊ ግንኙነት እንዲገዙ የአገሪቱን ሁለንተናዊ የዘላቂ ልማት ሰትራተጂ ታሳቢ በማድረግ የተደነገጉ በመሆናቸው እነዚህ ድንጋጌዎች የፍ/ብሄር ህጉን ድንጋጌዎች በግለፅ ባይሽሩም መፈፀም ያለባቸው እነሱ በመሆናቸውና ወደ ፍ/ብሄር ህጉም የሚያስኬድ በቂና ህጋዊ ምክንያት ስለሌለ ነው፡፡ አንድ የህዝብ ንብረት የህዝብ ንብረትነቱን ቀሪ የሚሆንበት እና ወደ ግል ንብረትነት ሊዛወር የሚቻልባቸውን ሁኔታዎች በሁለት ከፍሎ ማየት የሚቻል ሲሆን እነሱም፡-

 

1.በህግ የህዝብ ንብረትነቱ ቀርቶ ወደ ግል ይዞታነት እንዲዘወር በህግ ስልጣን በተሰጠው አካል ሲወሰን ለምሳሌ፡- የመብራት አገልግሎት ኢ.መ.ኃ.ኮ መሆኑ ቀርቶ በግል ኩባንያ እንዲያዝ የሚያደርግ የመንግስት ውሳኔ ሲተላለፍ፡፡

2.ንብረቱ በራሱ ግዜ ለህዝብ አገልግሎት መዋሉ ሲቋረጥ ፡፡ ለምሳሌ አንድ ጥርግያ መንገድ ለህዝብ አገልግሎት መዋሉ ሲቋረጥና ጥርግያ መንገድ መሆኑ ሲቀር ወደ ግል ይዞታነት ሊቀየር ይችላል፡፡

ስለዚህ ጠቅለል ባለ መልኩ ሲታይ የህዝብ አገልግሎት ንብረት ለህዝብ ጥቅም ሲባል መንግስት የግል ይዞታን በማስለቀቅ ወያም በተፈጥሮ ይዞታና አጠቃቀማቸው ሊገኝ የሚችል ሲሆን በዋናነት እውቅና የተሰጣቸውን የዜጎች የንብረት መብቶችና ሃገሪቱ የምትከተለውን የማህበረ-ኢኮኖሚና የመሰረተ-ልማት ፖሊሲና ስትራተጂ ተግባራዊ ለማድረግና ዜጐች በየደረጃው የልማቱ ተጠቃሚ ማድረግን እንደግብ በመውሰድ መንግስት ከህዝብ በተሰጠው ስልጣንና ሃላፊነት ግዴታውን እንዲወጣ የሚያስችለው የመንግስትና የህዘብ የማይንቀሳቀስ ንብረት ባለቤትነት ነው፡፡ በመሆኑም አሁን ባለው ህገ-መንግስታዊ ሰርዓት የህዝብ ንብረት ሲባል በፍታብሄር ህጉ ከተዘረዘሩት ነገሮች ሰፋ ባለመልኩ  የገጠርና የከተማ መሬት ባለቤትነትንም ጭምር የሚያካትት መሆኑ ግለፅ ሊሆን ይገባል፡፡